بررسی ابعاد فرهنگی و اجتماعی جزیره هرمز، از نقش زنان تا هیپی‌ها
به گزارش روابط عمومی مرکز مطالعات راهبردی ژرفا، جزیره هرمز در سال‌های اخیر با افزایش گردشگری، دستخوش تغییرات فرهنگی و اجتماعی گسترده‌ای شده است. حضور گردشگران با سبک زندگی متفاوت، مانند هیپی‌ها، چالش‌هایی همچون تغییر سبک پوشش، ترویج رفتارهای غیرمتعارف، و افزایش ناهنجاری‌های اجتماعی را به همراه داشته است.
درهمین راستا اندیشکده علوم داده مرکز مطالعات راهبردی ژرفا طی پژوهشی به بررسی ابعاد فرهنگی و اجتماعی جزیره هرمز پرداخته است، به نحوی که پرسش اصلی این پژوهش این است که گردشگری در هرمز تا چه اندازه باعث تغییرات ناسالم اجتماعی و فرهنگی شده و چه پیامدهایی را به دنبال داشته است؟ سؤالات فرعی نیز شامل بررسی ظرفیت‌های گردشگری سالم، عوامل مؤثر در مقاومت فرهنگی، ابعاد گردشگری ناسالم، پیامدهای اجتماعی آن، و راهکارهای کنترل این پیامدها هستند.
برای تحلیل این موضوع، از روش‌های داده‌کاوی، تحلیل مضمون، نشانه‌شناسی، روندپژوهی و بررسی اسناد استفاده شده است. همچنین، از تکنیک‌های «OSINT» برای گردآوری اطلاعات از منابع مختلف بهره گرفته شده است. این تحقیق با بررسی داده‌های موجود در پلتفرم‌های مجازی و رسانه‌های خبری، سعی دارد تصویری جامع از تأثیر گردشگری بر فرهنگ جزیره ارائه دهد. نمونه‌گیری به روش گلوله برفی انجام شده و تحلیل‌ها بر اساس داده‌های منتشرشده در رسانه‌های رسمی و غیررسمی صورت گرفته است.
مجموع داده‌های بررسی‌شده ۲,۲۳۹,۴۳۴ محتوا را شامل می‌شود. این داده‌ها از تلگرام (۱,۵۳۹,۳۹۱ محتوا)، اینستاگرام (۴۷۶,۸۳۴ محتوا)، ایکس (توئیتر) (۱۸۰,۱۷۹ محتوا)، خبرگزاری‌ها (۴۲,۹۹۷ محتوا)، سرویس‌های گردشگری (۲۲ محتوا)، و ۱۱ مقاله پژوهشی گردآوری شده‌اند. این حجم گسترده از داده‌ها امکان تحلیل روندهای فرهنگی، شناسایی چالش‌های اصلی، و ارائه راهکارهای عملی برای کنترل پیامدهای گردشگری ناسالم در جزیره هرمز را فراهم کرده است.
۱. هرمز، نگین خلیج فارس؛ جزیره‌ای با تاریخ و فرهنگ غنی
جزیره هرمز با جمعیت۵۸۹۱ بنابر سرشماری سال ۱۳۹۵ و مساحت ۴۲ کیلومتر مربع در ۸ کیلومتری بندرعباس قرار دارد و به دلیل طبیعت منحصربه‌فرد خود، یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری ایران به شمار می‌رود. طبق آمار ارائه‌شده در گزارش، در نوروز ۱۴۰۳ بیش از ۴ میلیون گردشگر از این جزیره بازدید کرده‌اند. ویژگی‌های خاص هرمز، مانند سواحل رنگی، کوه‌های نمکی، و خاک‌های معدنی، آن را به مقصدی جذاب برای طبیعت‌گردان و هنرمندان تبدیل کرده است.
فرهنگ هرمز ریشه در تاریخ کهن آن دارد. این جزیره در قرن‌های گذشته محل تقابل تمدن‌های مختلف از جمله ایرانیان و پرتغالی‌ها بوده است. از مهم‌ترین آثار تاریخی آن می‌توان به قلعه پرتغالی‌ها، خانه تاریخی پولاک و مدرسه جریش اشاره کرد که بخشی از هویت فرهنگی جزیره را تشکیل می‌دهند. همچنین، فرش خاکی هرمز، که سالانه با طرح‌های جدید طراحی می‌شود، نمادی از خلاقیت و سنت‌های هنری این جزیره است.
جاذبه‌های طبیعی هرمز نه‌تنها در سطح ملی بلکه در میان گردشگران خارجی نیز شهرت یافته‌اند. از جمله این جاذبه‌ها می‌توان به ساحل نقره‌ای، ساحل سرخ، غار رنگین‌کمان، و دره مجسمه‌ها اشاره کرد که هر یک به‌عنوان یک اثر طبیعی منحصربه‌فرد، هرساله هزاران گردشگر را جذب می‌کنند. علاوه بر این، جنگل‌های حرا و زیستگاه آهوان وحشی، جذابیت‌های اکوتوریستی این جزیره را دوچندان کرده‌اند.
۲. پراکندگی مکان‌های تفریحی و مذهبی در جزیره هرمز
مکان‌های تفریحی در هرمز به طور گسترده در سراسر جزیره پراکنده شده‌اند و شامل جاذبه‌های طبیعی، فرهنگی و تاریخی می‌شوند. از جمله مهم‌ترین مناطق تفریحی می‌توان به دره مجسمه‌ها، ساحل سرخ، غار نمکی، و پرتگاه غروب اشاره کرد. برخی از این مکان‌ها مانند ساحل نقره‌ای و غارهای دریایی، به دلیل زیبایی‌های طبیعی و موقعیت خاص خود، بیشتر مورد توجه گردشگران قرار گرفته‌اند.
در مقابل، مکان‌های مذهبی جزیره در مناطق مسکونی و مرکزی جزیره متمرکز هستند. مسجد جامع هرمز، مسجد علی ابن ابی‌طالب (ع) و مسجد صاحب‌الزمان (عج)، از مهم‌ترین مراکز دینی جزیره به شمار می‌روند. همچنین، قدمگاه حضرت خضر (ع) و مقام الیاس نبی از اماکن زیارتی مهم جزیره محسوب می‌شوند که بسیاری از اهالی جزیره و زائران از آن‌ها بازدید می‌کنند.
نقشه ذیل میزان پراندکی طبیعت هرمز، زیرساخت‌های فرهنگی و مراکز دینی جزیره را نشان می‌دهد، نکته قابل توجه این است که اکثر بافت سکونت رسمی در نقاط شمالی جزیره بوده و مراکز فرهنگی و مساجد هم بیشتر در همان موقعیت جغرافیایی متمرکز شده‌اند، این درحالی است که ایستگاه‌های گردشگری تفریحی هرمز در کل جزیره پخش شده‌اند و این فاصله میان تفرجگاه‌ها و مراکز مذهبی، زمینه اقدامات بدون نظارت را فراهم کرده و باعث ایجاد شکاف بزرگ فرهنگی میان بومیان و برخی گردشگران شده است.
۳. چالش‌های فرهنگی ناشی از حضور هیپی‌ها در جزیره
یکی از مهم‌ترین چالش‌های فرهنگی جزیره هرمز، حضور گروهی از گردشگران خارجی و داخلی موسوم به هیپی‌ها است که سبک زندگی و رفتارهای آن‌ها با فرهنگ بومی جزیره در تضاد قرار دارد. این گروه اغلب در مناطق خاصی مانند دره مجسمه‌ها و سواحل بکر جزیره سکونت داشته و رفتارهایی همچون یوگا با برهنگی، استفاده از مواد مخدر و برگزاری جشن‌های شبانه از خود نشان داده‌اند.
اولین حضور آنان به برگزاری نمایشگاه موسیقی در هرمز از سوی احمد نادعلیان در سال ۱۳۸۸ مربوط می‌شود که به تدریج فرهنگ هیپی با نقاشی‌های خاص و نواختن ساز هنگدرام شکل گرفت و در سایه عدم نظارت دستگاه‌های مسئول، فساد و فحشاء از سوی این افراد در جزیره شیوع پیدا کرد.
تأثیر این گروه بر فرهنگ محلی قابل توجه است. بسیاری از مردم جزیره نسبت به مصرف گسترده مواد روانگردان مانند LSD، قارچ‌های توهم‌زا و ماریجوانا در میان برخی گردشگران ابراز نگرانی کرده‌اند. در گزارش نهادهای خبری به معدوم‌سازی بیش از ۶۰۸۸ قوطی مشروبات الکلی در نوروز ۱۴۰۲ اشاره شده است که نشان‌دهنده افزایش نگران‌کننده مصرف الکل در جزیره است.
علاوه بر مشکلات اجتماعی، حضور این گروه‌ها باعث بروز مشکلات زیست‌محیطی نیز شده است. برخی از آن‌ها برای امرار معاش خود اقدام به برداشت غیرمجاز خاک‌های رنگی و فروش آن‌ها کرده‌اند که موجب تخریب طبیعت جزیره شده است. همچنین، افزایش زباله‌های پلاستیکی و آلودگی در دره مجسمه‌ها در کنار فروش لباس‌های مخصوص و لوازم تزییناتی خود یکی از پیامدهای گردشگری غیرمسئولانه این گروه‌ها محسوب می‌شود.
۶. مشکلات زیرساختی هرمز؛ از کمبود آب و برق تا حمل‌ونقل نامناسب و بودجه ناکافی میراث فرهنگی
یکی از مهم‌ترین چالش‌های هرمز، زیرساخت‌های ناکافی در مقابل افزایش گردشگران است. با افزایش تعداد مسافران، مصرف برق و آب جزیره به‌شدت افزایش یافته است، اما سیستم‌های تأمین این منابع قادر به پاسخگویی به این حجم تقاضا نیستند. قطعی‌های مکرر برق و کمبود آب شیرین از مهم‌ترین مشکلات زیرساختی جزیره است. طبق گزارش، یکی از نگرانی‌های قدیمی ساکنان، تأمین آب آشامیدنی بوده که همچنان بدون راه‌حل قطعی باقی مانده است.
مشکلات حمل‌ونقل نیز یکی دیگر از دغدغه‌های اصلی مردم هرمز است. هزینه‌های بالای جابه‌جایی مسافران و مالیات شناورها، اعتراضات گسترده‌ای را در میان مردم جزیره به همراه داشته است. علاوه بر این، کمبود شناورهای مسافربری و عدم برنامه‌ریزی برای مدیریت ورود گردشگران در ایام شلوغ، موجب ازدحام شدید در مسیر بندرعباس-هرمز شده است. بسیاری از مسافران و ساکنان، از معطلی‌های طولانی و هزینه‌های غیرمنصفانه سفر دریایی گلایه دارند.
یکی از موانع مهم در بهبود زیرساخت‌های گردشگری و فرهنگی هرمز، کمبود بودجه اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان هرمزگان است. طبق گزارش، برای سال ۱۴۰۲ تنها ۴۰۰ میلیون تومان بودجه برای این بخش در نظر گرفته شده است، که در مقایسه با نیازهای گسترده جزیره، کاملاً ناکافی به نظر می‌رسد. این مسئله نشان می‌دهد که ساماندهی گردشگری و بهبود وضعیت زیرساخت‌ها، نیازمند افزایش سرمایه‌گذاری و حمایت‌های دولتی است.
۷. اقامتگاه‌های غیررسمی و تأثیر آن‌ها بر اقتصاد و فرهنگ جزیره
در سال‌های اخیر، اقامتگاه‌های غیررسمی (هاستل‌ها) در هرمز به‌شدت افزایش یافته‌اند. برخلاف بوم‌گردی‌های مجوزدار که تحت نظارت نهادهای رسمی فعالیت می‌کنند، بسیاری از این هاستل‌ها به‌صورت غیرقانونی و بدون نظارت راه‌اندازی شده‌اند. نبود کنترل بر این اقامتگاه‌ها باعث گسترش مشکلاتی مانند افزایش قیمت اجاره، تغییر کاربری خانه‌های بومی، و شکل‌گیری تجمعات غیرمتعارف شده است.
یکی از پیامدهای اقتصادی این اقامتگاه‌ها، ایجاد رقابت ناسالم با کسب‌وکارهای محلی است. بسیاری از این هاستل‌ها، بدون پرداخت مالیات و رعایت قوانین بهداشتی، به جذب گردشگران می‌پردازند و به کسب‌وکارهای بومی، مانند اقامتگاه‌های سنتی و مهمان‌خانه‌های قانونی، ضربه می‌زنند. طبق گزارش، اقامتگاه‌های غیررسمی عمدتاً توسط گردشگران خارجی و گروه‌های هیپی اداره می‌شوند که درآمد حاصل از آن‌ها به جای گردش در اقتصاد بومی، از جزیره خارج می‌شود.
از بعد فرهنگی، این هاستل‌ها تأثیرات منفی بسیاری داشته‌اند. برگزاری مهمانی‌های شبانه، مصرف مواد مخدر و تبلیغ سبک زندگی غیربومی، از جمله مسائلی است که در برخی از این اقامتگاه‌ها مشاهده شده است. به‌ویژه در سواحل جزیره، گزارش‌هایی از برگزاری جشن‌های مختلط و مصرف مشروبات الکلی منتشر شده است که باعث اعتراض بسیاری از مردم بومی شده است. عدم نظارت بر این اقامتگاه‌ها، چالشی جدی برای فرهنگ و امنیت اجتماعی جزیره ایجاد کرده است.
۸. اقدامات نهادهای حاکمیتی، سپاه، بسیج و گروه‌های جهادی در جزیره هرمز
طی سال‌های اخیر، سپاه، بسیج و گروه‌های جهادی نقش فعالی در ساماندهی وضعیت اجتماعی و فرهنگی جزیره هرمز ایفا کرده‌اند. سپاه پاسداران در سال ۱۴۰۳ مرحله سوم طرح پیشرفت جزیره را آغاز کرد که شامل بهبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل، ایجاد فضای سبز و سنگ‌فرش معابر بوده است. همچنین، احداث درمانگاه تخصصی هرمز توسط قرارگاه مدینه منوره یکی از اقدامات مهم برای بهبود شرایط درمانی ساکنان جزیره محسوب می‌شود.
بسیج نیز اقدامات گسترده‌ای در زمینه کنترل آسیب‌های اجتماعی و تقویت فرهنگ اسلامی در جزیره انجام داده است. به عنوان مثال، در سال ۱۴۰۲ رزمایش یک‌ماهه حجاب و عفاف با همکاری فراجا برگزار شد. همچنین، معدوم‌سازی ۶۰۸۸ قوطی مشروبات الکلی در نوروز ۱۴۰۲ یکی از اقدامات برای کنترل ناهنجاری‌های اجتماعی در جزیره بوده است. بسیج دانش‌آموزی نیز یادواره شهدای دانش‌آموز را برگزار کرد و در مسابقات قرآن بیش از ۶۵۰ نفر شرکت کردند.
گروه‌های جهادی نیز نقش مهمی در بهبود وضعیت اجتماعی جزیره ایفا کرده‌اند. گروه رضوان در ارائه خدمات پزشکی و بهداشتی، گروه سربازان امام زمان (عج) در حوزه روانپزشکی و زنان، و گروه‌های جهادی طلبه‌ها در فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی مشارکت داشته‌اند. با این حال، هنوز چالش‌هایی مانند نظارت بر گردشگری، کنترل ناهنجاری‌های اجتماعی و افزایش امکانات رفاهی برای مردم محلی نیازمند اقدامات بیشتری از سوی نهادهای مسئول است.
نقش زنان هرمز در حفظ فرهنگ و هویت بومی
زنان بومی هرمز نقشی کلیدی در حفظ و انتقال فرهنگ بومی جزیره دارند. آن‌ها نه‌تنها در صنایع‌دستی مانند تولید برقع، شلوار بندری و چادرهای سنتی فعال هستند، بلکه در مراسم فرهنگی و آیینی جزیره نیز نقش مهمی ایفا می‌کنند. لباس‌های سنتی زنان هرمزی مانند پیراهن گون، کندوره، و شلوارهای زری‌دوزی‌شده، نشان‌دهنده قدمت و اهمیت پوشش محلی در این منطقه است که هنوز در زندگی روزمره حفظ شده است.
زنان همچنین در مناسک مذهبی و آیینی جزیره نقش دارند. از جمله مراسمی که آن‌ها در آن فعال هستند می‌توان به جشن زاردرمانی، مراسم چهاردهمی، و آیین قبله دعا اشاره کرد که هرکدام جلوه‌ای از باورهای سنتی مردم جزیره است. همچنین حضور موثر زنان هرمزی در بیش از چهل موکب اربعین نشان‌دهنده وجود هویت مذهبی میان زنان بومی این جزیره است.
زنان هرمزی در دفاع مقدس نقش موثری داشتند، به گونه‌ای که این جزیره در جنگ تحمیلی با داشتن بیشترین نسبت رزمنده بر اساس سرانه جمعیت خود به مظهر مقاومت تبدیل شد. این جزیره با تقدیم ۳۸ شهید به اسلام و داشتن ۴۰۰ جانباز، داستان‌های قهرمانی و وفاداری زیادی را در خود نهفته دارد.
یکی از افتخارهای این سرزمین، داشتن شهیده فاطمه نیک مفتخر است؛ ام‌الشهدای جزیره هرمز که نامش همچون نگین زیبایی می‌درخشد؛ مادر سه شهید (علی، غلام و محمد) است و در مجموع هشت تن از محارم وی (برادرش سردار موسی درویشی، برادرزاده‌اش حر درویشی و عبدالحسین درویشی و خواهرزاده‌اش مصطفی مدنی و شهید عبدالعلی دریانورد داماد وی) به شهادت رسیده‌اند.
حضور زنان در فعالیت‌های اجتماعی جزیره نیز قابل توجه است. بسیاری از آن‌ها در برگزاری جشنواره‌های محلی، مدیریت بوم‌گردی و کسب‌وکارهای خانگی نقش‌آفرینی می‌کنند. یکی از مهم‌ترین رویدادهای مرتبط با زنان، تأسیس انجمن زنان نقاش هرمز توسط دکتر احمد نادعلیان در سال ۱۳۹۲ است که باعث رشد و توسعه هنر محیطی در میان زنان بومی شد. این انجمن فرصتی را برای زنان فراهم کرده تا از طریق نقاشی و صنایع‌دستی، فرهنگ بومی خود را به گردشگران معرفی کنند.
با این حال، با افزایش گردشگران جزیره هرمز و جشنواره‌های هنر و موسیقی احمد نادعلیان، حضور هیپی‌ها و زنان آزاداندیش با نگاه آزادی پوشش به جزیره هرمز بیشتر شد و بر فرهنگ بومیان نیز تاثیر گذاشت، تا جایی که دورهمی‌های زنان هیپی و رقص‌های بی‌قید و شرط در کنار طبیعت بکر هرمز به جذابیت جدیدی برای برخی گردشگران تبدیل شد.
افزایش تبلیغ مکان‌های بدون نظارت جزیره هرمز برای نواختن دوستانه هنگدرام و عیش و نوش‌های دختران و زنان در صفحات اینستاگرام و سایر شبکه‌های اجتماعی موجب استقبال بیشتر برخی گردشگران و پیوستن برخی جوانان به هیپی‌های هرمز شده است، که این اتفاق می‌تواند بافت بومی این جزیره با فرهنگ ملی و مذهبی را تحت الشعاع قراردهد و موجب گسترش فساد و فحشا در این جزیره شود.
انتهای پیام
