به گزارش روابط عمومی مرکز مطالعات راهبردی ژرفا، نشست تخصصی با عنوان «بررسی نقش و جایگاه ژئوپلیتیک مکران» روز چهارشنبه ۲۹ مردادماه 1404 با حضور دکتر حسین ربیعی، عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی، در این مرکز برگزار شد.

در این نشست، دکتر ربیعی با تأکید بر اهمیت سواحل مکران به عنوان چشم‌اندازی راهبردی برای ایران، خاطرنشان کرد: «سواحل مکران، پنجره ایران به اقیانوس هند و هارتلند آینده جهان است. توجه جدی به این منطقه می‌تواند قدرت ژئوپلیتیک ایران را تضمین و رونق اقتصادی کشور را در سطح گسترده‌ای تأمین کند.»

ژئوپلیتیک؛ کلید تداوم بقا و رونق اقتصادی در جهان شبکه‌ای

دکتر ربیعی در ابتدا درباره جایگاه تاریخی ژئوپلیتیک گفت: از تمدن‌های اولیه‌ای که در بین‌النهرین شکل گرفتند تا دولت‌های امروزی همگی در واقع اشکالی از فعالیت‌های ژئوپلتیک داشتند،کشور ایران در اداور مختلف به عنوان یک تمدن تاریخی انواع فعالیت‌های ژئوپلیتیکی را داشته است. فعالیت ژئوپلیتیکی به طور کلی تضمین‌کنندۀ بقا و تضمین‌کنندۀ رشد و توسعۀ کشورها هست.بنابراین هیچ کشوری، هیچ بازیگر سیاسی نمی‌تواند فارغ و خالی از فعالیت ژئوپلیتیک باشد در دوران قدیم، فقط بازیگران ژئوپلتیک دولت‌ها بودند ولی در دوره‌های جدیدتر از 1980م. به بعد این رقابت‌های ژئوپلتیک اشکال جدیدتری هم پیدا کرده یعنی شرکت‌ها و حتی افراد هم وارد بازی‌های ژئوپلتیک شدند. شکل جدیدی از بازی‌های ژئوپلیتیک در حال انجام هست که شبکه‌ای هست، یعنی در واقع یک جهان شبکه‌ای که همۀ بازیگران در همه جای دنیا درگیر هستند و همه هم منافع خودشان را پیگیری می‌کنند. همین‌ها ضروری  و الزام می‌کند ایران با جدیت و واکاوی بیشتر به این موضوع ورود داشته باشد.

دکتر ربیعی درباره اهمیت ژئوپلتیکی مکران افزود: اگر در نقشۀ جغرافیایی سیاسی جهان نگاهی بیندازیم، کل این پهنۀ آبی که به دریای عمان و خلیج فارس منتهی می شود مثل یک خنجری در دل خشکی‌های آسیا  است که دسترسی‌های خیلی خوبی به بخش‌های خشکی فراهم می‌کند.سواحل مکران مثل یک چشمی هست که روی ما را به اقیانوس‌ها باز می‌کند دقیقاً مثل کسی هست که بینایی داشته باشد در مقابل کسی که نابینا باشد. مکران علاوه بر فرصت در دسترس بودن یک پهنۀ جغرافیایی بسیار گسترده در یک منطقۀ بسیار استراتژیک است در قرن 21 میلادی با رشد اقتصادی هند و چین اهمیت شرق بیشتر شده و کل منطقۀ اقیانوس هند و سواحلش به یک منطقۀ استراتژیک و بسیار پر اهمیت تبدیل شده، تا جایی که بسیاری معتقدند هارتلند جدید جهان اقیانوس هند می باشد. با اهمیت پیدا کردن موضوع تجارت دریایی و قدرت گرفتن چین و هندوستان الان برخی از نظریه‌پردازان این حوزه می‌گویند که اقیانوس هند در واقع هارتلند آیندۀ جهان هست.

وی تاکید کرد: ایران به عنوان یکی از کشورهایی که ساحل قابل توجهی در هارتلند آیندۀ جهان دارد اگر توجه کافی به سواحل مکران داشته باشد، در آیندۀ می تواند قدرت ژئوپلتیک ایران را تضمین کند و از این طریق ضمن اینکه بقای کشور را خواهیم داشت، رونق و توسعۀ اقتصادی کشور را تا حد خیلی زیادی تأمین خواهیم کرد.

توسعه سواحل مکران؛ سرمایه گذاری خارجی و سازمان همکاری اقتصادی (اکو)

 دکتر ربیعی استاد ژئوپلیتیک دانشگاه خوارزمی خاطر نشان کرد : در عین حال که خیلی از مزایای منطقه مکران را گفتیم چون در منطقۀ گرم و خشک واقع شده، نقاط ضعفی نیز دارد از جمله اینکه آب آشامیدنی خوبی ندارد، استعداد کشاورزیش کم است، این دو تا مسئله باعث شده که پراکندگی جمعیت هم خیلی کم باشد، وقتی که پراکندگی جمعیت کم هست، پس‌کرانه‌های قوی هم شکل نگرفته است. سواحل مکران از چابهار تا جاسک تقریباً شهر بزرگی نیست ولی به خاطر موقعیت ژئوپلتیک و تجارت دریایی، یک فرصت خیلی خوبی دارد که می تواند نقاط ضعف آن را پوشش دهد یعنی شهرهای جدید با امکانات زندگی و زیستی ایجاد شود  و با سرمایه‌گذاری‌هایی داخلی و خارجی که صورت بگیرد شهرهای پررونقی شکل خواهد گرفت و حتی محل توجه کشورهای منطقه و جهان قرار می گیرد.

وی افزود: اگر ظرفیت‌های تجاری مکران به خصوص با کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز که نیاز به دسترسی به دریا دارند به اشتراک گذاشته شود ما شرکای استراتژیک و امنیتی پیدا می کنیم و ضمن سرمایه گذاری داخلی می‌توانیم یک شبکه‌ای از کشورهای وابسته به این ساحل را داشته باشیم که از مسیر ایران استفاده می‌کنند. به طور میانگین مطالعات نشان می دهد که بیش از ۴۰ درصد توسعۀ ساحلی در جهان با سرمایه‌گذاری خارجی بوده است  یعنی به صورت میانگین کشورها به تنهایی از پس این کار بر نیامده اند، یک جذابیتی وتسهیلاتی رو فراهم کردند تا سرمایه‌های سرگردان خارجی به کمک آنها آمده است باید تجربه‌هایی که در دنیا انجام شده، بررسی و الگو قرار گیرند. برای توسعۀ گسترده سواحل مکران  فقط سرمایه داخلی کافی نیست بلکه سرمایه‌گذاری‌های با شرکت های در مقیاس جهانی باید در مکران فعالیت داشته باشند و یک شبکه‌ای از ارتباطات بین‌المللی لازم هست که به صورت مکمل با همدیگر کار کنند. اگر می‌گوییم سرمایه‌گذاری خارجی لازم هست، سرمایه‌گذاری خارجی مستلزم ارتباطات هم هست. اساساً  اگر  ذهنمان معطوف به تأمین مایحتاج داخلی باشد، به اندازۀ کافی الان بندر داریم. یعنی کار ایران با همین بندر شهید رجایی و بندر بوشهر و بندر امام راه می افتد ولی  اگر می‌گوییم مکران را توسعه دهید صرفاً برای افق‌های بزرگتر هست، علاوه بر جذب سرمایه‌گذاری خارجی نیاز هست که ما یک شبکۀ ارتباطی از کشورها با این پروژه پیدا کنیم به عنوان یک گزینه خوب می توان برای کشورهای عضو اکو تسهیلاتی فراهم کنیم تا در این منطقه سرمایه گذاری کنند لذا اگر نگاه ما صرفاً به سرمایه‌گذاری داخلی باشد حتی اگر بتوانیم بودجه‌اش را تأمین کنیم تضمین‌کنندۀ رونق وکسب جایگاه برتر ژئوپلتیک این منطقه نخواهد بود.  

کم توجهی و فرصت سوزی در نبرد کریدور ها

دکتر ربیعی درباره کم توجهی ایران به مبحث کریدورها گفت: ایران متاسفانه در حوزه توجه و پرداختن  به کریدورها  خیلی کُند  عمل  کرده  و به اندازه کافی فرصت سوزی شده است. اگر ۲۰ سال پیش سرمایه‌گذاری می‌کردیم، الان نه فاو، نه بصره، نه هیچ کدام از اینها براحتی فعال نمی شدند و نه نیاز بود فعال بشوند یعنی اگر شبکه‌های ارتباطی ما فعال بود و کار جدی می کرد دیگر بعید بود کشوری به عنوان رقیب سرمایه‌گذاری کند ولی الان مسیرهای جدید مطرح شده، یکی مسیری هست که از خلیج فارس به سواحل دریای مدیترانه متصل می شود و از آنجا مسیر دریایی برای اروپا فراهم می کند  یکی هم مسیری هست که عراق به صورت جاده و ریل برای اتصال به ترکیه و اروپا پیگیری می کند. اینها که اگر  فعال  شوند از لحاظ اقتصادی به ضرر ایران خواهد بود و یک بخشی از توجیه منطقی برای احداث مسیرهای جدید را در کشور ما کمرنگ می‌کند. علی‌رغم اینکه کشور ایران به لحاظ جغرافیایی مزایای خیلی زیادی دارد  ولی در زمینه استفاده از فرصت کریدوها دچار غفلت شده است مثلاً در شرق کشور ما امنیت‌مان از همۀ کشورهای اطراف پایدارتر است. بخش مرکزی کشور ایران یک بخش منسجم و یک دست می باشد یعنی گروه‌های قومی مذهبی ناامن‌کننده وجود ندارد به صورت طبیعی به خصوص این بخش مرکزی ایران یک فرصت ایده‌آل هست برای اینکه مسیر امنی را برای ترانزیت کالا و سوخت فراهم نماید. ایران فرصت‌های زیادی را از دست داده و به جای همکاری با چین که حداقل  در انظار عمومی یکی از شرکا و همفکران و همراهان ایران تلقی می شود  بیشتر با رقیب آن یعنی هند در مکران وارد مذاکره برای سرمایه گذاری شده است. در مکران هند هیچ کار خاص و چشمگیری صورت نداده است حجم تجارت خارجی هند با آسیای مرکزی حدود 5/ 2 میلیارد دلار و با قفقاز نزدیک ۳۰۰ میلیون دلار که اگر کل آن هم  از مسیر ایران انجام  بشود خیلی قابل توجه نیست در قیاس با حجم تجارتی که چین با کشورهای اروپایی دارد و می‌توانست از مسیر ایران انجام شود. ایران برای خروج از انزوا تحمیلی و بعضا خودخواسته باید با کشورهای همسایه همزبان و هم فرهنگی مانند افغانستان، ترکمستان و… که دسترسی به آبهای آزاد ندارند دیپلماسی فعالتری داشته باشد و برای بهره برداری اقتصادی و سیاسی دو سویه آنها را به سواحل مکران متصل نماید.

مکران؛ مزایا و فرصت های کریدوری

 دکتر ربیعی با بیان اینکه کریدورها دارای مزایای خاص و منحصر بفردی هستند، گفت: کریدورها فقط مزیت اقتصادی آنها را نباید در نظر گرفت بلکه بیشتر از همه اهمیت و مزیت ژئوپلتیکی برای کشورها دارند مثلا از طریق مکران می توان افغانستان را مجبور به وابستگی به ایران نمود به طور مثال  اگر افغانستان وابستگی ارتباطی داشت یعنی فقط ایران راه دسترسی این کشور به اروپا یا به دریاهای آزاد بود، می‌توانست در چانه‌زنی‌ها بر سر هیرمند و هریرود امتیازاتی بگیرد. ایران با این وسعت و موقعیت منحصربفرد نباید وابستگی کریدوری به کشوری مثل عراق یپدا کند. ایران باید سریع  در مسیرهای کریدوری بدون معطلی بسترها را فراهم و سرمایه گذاری کند  به خاطر اینکه ایران یک چهار راه ارتباطی امن است همه کشورهای منطقه به آن نیاز دارند  یعنی ما هنوز هم برای مسیرهای دریایی مزایای رقابتی خیلی زیادی داریم اگر اراده و برنامه باشد ولی پیش زمینه این مسئله این است که  کشور حتما در حوزه زیرساختی و ارتباطات بین المللی بصورت همزمان فعال تر شود. بنابر شواهد کنش های کریدوری و حضور آمریکا، چین و بقیه کشورها در اینجا  ریشه در چشم‌اندازی هست که برای آیندۀ اقیانوس هند ترسیم شده است اینجا هارتلند آیندۀ جهان هست، بنابراین دسترسی به سواحلی که در این پهنۀ آبی هست، از جمله در سواحل مکران می‌تواند بخشی از شطرنجی باشد که در حال حاضر در دنیا در جریان هست. هیچ شکی نیست که اقیانوس هند محل کانون توجه قدرتهای جهانی هست و حتماً کشورهایی که در پیرامون این دریاها هستند، بخشی از بازی‌های ژئوپلتیک هستند.

وی خاطر نشان کرد: الان اگر به تنگۀ باب‌المندب و اطراف دریای سرخ دقت کنید، از ترکیه و قطر تا روسیه، چین ،آمریکا و هند همه در حال ساخت پایگاه نظامی در این منطقه هستند. به طور کلی این پهنۀ آبی الان کانون توجه هست، کانون تمرکز قدرت‌های جهانی هست و هیچ شکی نیست که سواحل مکران هم از این قاعده مستثنی نیستند. ایران هنوز در اینجا شروع قوی نداشته یعنی هنوز در سواحل مکران اتفاق مهمی نیفتاده است. شکی نیست که اگر کشورهای خارجی مانند چین به توسعۀ واقعی نه بروی کاغذ یک بخشی از سواحل مکران بپردازندحتماً اتفاقات خوبی خواهد افتاد. اگر ایالات متحده احساس کند که این پهنۀ بزرگ آبی دارد به کنترل چین و هند در می آید  حتماً بیکار نخواهد نشست. در سواحل مکران اتفاق عمده‌ ای نمی افتد تا وقتی که عزمی جدی برای شروع وجود نداشته باشد ولی اگر آنجا شروع به رونق گرفت و مثلا چهار شهر جدید ساخته شود، بندرگاههای بزرگ ساخته شود و سرمایه‌گذاری‌های عظیم خارجی  بشود آن زمان است که رقابت ها شکل و شمایل جدیدتر و جدی تری پیدا خواهد کرد.

ربیعی استاد ژئوپلتیک دانشگاه خوارزمی افزود: با توجه به گرمایش جهانی، ایران با خطر خشکسالی‌های گستردۀ اقلیمی مواجه  هست لذا پهنه مکران یک فرصت مهم  به شمار می آید  و همان کاری که امارات در دبی و ابوظبی و جبل‌علی کرده، ما هم می‌توانیم در مکران آنجام دهیم تا با رونق سواحل مکران جمعیتی از ایران در آنجا مستقر گردد. با رفتن سرمایه،  افراد هم به تدریج به آنجا مهاجرت  و سکنی خواهند گزید. علی‌رغم اینکه از دهۀ ۵۰، قبل از پیروزی انقلاب اسلامی تمرکز توسعه بر مکران بوده ولی به شکل ایده‌آل هنوز اتفاق نیفتاده و خود این نیازمند یک آسیب‌شناسی هست.
آسیب شناسی علل عدم تحقق پذیری توسعه مکران

در پایان دکتر ربیعی پیشنهاد دادند به جای اینکه هر روز یک سازمان و تشکیلاتی درست شود و هر بار منطقه مکران به نهادهای نظامی و دولتی مانند سپاه، ارتش، منطقه آزاد چابهار داده شود،  اول از همه یک تیم  پژوهشی مجرب در زمینه آسیب شناسی و علل عدم تحقق پذیری توسعه مکران کارکنند و همچنین یک مقایسۀ تطبیقی در این رابطه که چرا کشورهای دیگر توانستند و ما نتوانستیم، انجام گیرد. مگر می شود 5 دهه بر توسعه یک منطقه متمرکز شد ولی اتفاق مهمی نیفتد در یکی دو دهۀ اخیر نیروی دریایی ارتش که شاید موظف به توسعۀ مکران بود چرا نتوانست موفق بشود چه موانعی بر سر راه آنان قرار داشت؟ بنده چندین سال پیش نقشه‌هایی از طرف نیرویی دریایی ارتش دیدم که به تفصیل کاربری اراضی متر به متر مشخص کرده بودند، به خصوص در اطراف چابهار تا مرز پاکستان. خب چرا نشده؟ لذا نیاز است افرادی بیایند و مطالعه نماید که گره کار کجاست. بنابراین اول نیاز است این کار پژوهشی عمیق و دقیق انجام شود به جای اینکه کلی سازمان و تشکیلات درست گردد. در گام بعد از آسیب‌شناسی و ارزیابی دلایل عدم موفقیت، مقایسه ای در زمینه کشورهای توسعه یافته موفق صورت گیرد که  ایران هم همان مسیرها طبق تجربیات موفق آنها را برود لذا با توجه به اهمیت ژئوپلتیکی و ظرفیت های بکری که مکران دارد حیف است این منطقه معطل تصمیمات نادرست باشد.