به گزارش روابط عمومی مرکز مطالعات راهبردی ژرفا، دوازدهمین نشست راهبرد با محوریت توسعه سواحل مکران با حضور دکتر عبدالرحیم کردی (مدیرعامل اسبق سازمان منطقه آزاد چابهار) برگزار شد.
تناقض در سیاست‌گذاری و عملیاتی شدن برنامه‌های توسعه
یکی از بزرگ‌ترین مشکلات مکران، وجود اسناد متعدد توسعه است که از زوایای مختلف به برنامه‌ریزی در این منطقه پرداخته است؛ اما این اسناد با یکدیگر همپوشانی لازم را ندارند. اگرچه در لایه‌های بالایی حکومت، مانند رهبری و وجود دولت‌های مختلف، همواره بر اهمیت این منطقه تأکید شد؛ اما در مرحله اجرایی شاهد عدم پیشرفت قابل ملاحظه‌ای هستیم. در رابطه با توسعه منطقه مکران اسناد متعددی مانند سند توسعه دانشگاه شهید بهشتی و سند سازمان برنامه و بودجه نگاشته شده، این اسناد در عمل اجرایی نشده‌اند. نبود برنامه‌ریزی‌های جزئی و عملیاتی به این معناست که اسناد کلان به اسناد اجرایی و پروژه های عملیاتی تبدیل نشده‌اند و هر دستگاه دولتی صرفاً به دنبال پیگیری اهداف خود است که گاها شاهد موازی کاری و تداخل وظایف هستیم.
بحران حکمرانی سرزمینی و عدم انسجام نهادی
یکی دیگر از چالش‌های بزرگ در توسعه مکران، نبود حکمرانی منطقه ای یکپارچه و کارآمد است. این وضعیت باعث بروز نوعی هرج و مرج سازمانی شده که در آن دستگاه‌های مختلف دولتی بدون هماهنگی و بر اساس اهداف و منافع خود عمل می‌کنند. بعنوان مثال می توان گفت که دستگاه‌های زیربنایی، اقتصادی و اجتماعی همگی در تلاش هستند تا کنترل کامل پروژه‌های مصوب را در اختیار داشته و از منفع آن صرفا بنفع خود بهره برداری کنند؛ به همین دلیل هیچ‌گونه انسجام و یکپارچگی در برنامه‌های توسعه وجود ندارد. بنابراین می توان از این وضعیت بعنوان “بحران امپراتوری” در سواحل مکران یاد کرد. به این معنا که هر دستگاه اجرایی به جای همکاری و مشارکت با دیگر نهادها، به دنبال افزایش قدرت و حیطه نفوذ خود است. این مسئله باعث شده که چالش‌های مختلفی در مدیریت پروژه‌ها و اجرایی شدن آنها به وجود آید.
ناکامی در جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی
یکی دیگر از معضلات اصلی توسعه مکران، عدم توانایی در جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی است. اگرچه منابع لازم برای توسعه در دسترس است، اما دستگاه‌های اجرایی و نهادهای مسئول نتوانسته‌اند به طور مؤثر این منابع را جذب و در پروژه‌ها به کار گیرند. به عنوان نمونه، در مورد پروژه فرودگاه چابهار (بعنوان قلب تپنده توسعه مکران) باید گفت که وجود دخالت‌های نهادی و کارشکنی برخی افراد مانع از توسعه و پیشرفت فرودگاه چابهار شد. از طرف دیگر وجود پروژه‌های موازی مانند فرودگاه گوادر که همزمان با پروژه توسعه فرودگاه چابهار شروع شده بود، به اتمام رسیده و به مرحله بهره برداری رسیده است؛ در حالی که پیشرفت قابل توجهی در چابهار از این نظر رخ نداده است.
ضعف در زیرساخت‌های اساسی و مشکلات اجتماعی
زیرساخت‌های اساسی مانند حمل و نقل، انرژی، آب و برق در مکران بسیار ضعیف است و این ضعف زیرساختی مانع از اجرای پروژه‌های بزرگ صنعتی و اقتصادی شده، همچنین مسئله حاشیه‌نشینی در شهر چابهار به یکی از معضلات بزرگ اجتماعی تبدیل شده است. در سال‌های اخیر، جمعیت حاشیه‌نشین چابهار به سرعت افزایش یافته و حتی از جمعیت خود شهر چابهار بیشتر شده است. این وضعیت ناشی از عدم برنامه‌ریزی مناسب شهری، عدم حکمرانی یکپارچه و نبود کنترل بر توسعه مناطق مسکونی می باشد که آن را تبدیل به یک مسئله پیچیده و بغرنج کرده است.
راهکارهای پیشنهادی برای توسعه مکران
۱. ایجاد یک نهاد راهبری مستقل
یکی از مهم‌ترین پیشنهادهای مطرح شده در رابطه با رفع ضعف های موجود در حکمرانی، ایجاد یک نهاد راهبری مستقل است که بتواند مسئولیت هماهنگی بین دستگاه‌های مختلف و تسریع در اجرای پروژه‌ها را بر عهده گیرد. این نهاد باید دارای اختیارات کافی برای صدور مجوزها، جذب سرمایه‌گذاری و نظارت بر اجرای پروژه‌ها باشد. مهم‌ترین ویژگی نهاد مذکور این است که باید به عنوان یک ” نهاد توسعه‌گر” عمل کند، نه یک “مجری”؛ به این معنا که پس از ایجاد زیرساخت‌ها و اجرای پروژه‌ها، مسئولیت بهره‌برداری از آن ها به دستگاه‌های تخصصی مرتبط منتقل شود. منطقه مکران با پتانسیل‌های عظیمی که دارد، می‌تواند به یکی از قطب‌های اصلی اقتصادی ایران و منطقه تبدیل شود. برای رسیدن به این هدف، لازم است که مشکلات زیرساختی و نهادی برطرف شود و یک نهاد راهبری مستقل و قوی برای هماهنگی بین دستگاه‌های اجرایی و جذب سرمایه‌گذاری‌ها ایجاد شود. علاوه بر این، توسعه مکران نباید تنها محدود به پروژه‌های صنعتی باشد؛ بلکه باید به توسعه انسانی و اجتماعی نیز توجه شود. توانمندسازی نیروی کار بومی، ارائه خدمات عمومی مناسب و رفع مشکلات اجتماعی نظیر حاشیه‌نشینی از جمله مسائلی هستند که باید در اولویت قرار گیرند. در نهایت، اگر این اقدامات به‌طور مؤثر انجام شوند، مکران می‌تواند به یک منطقه توسعه‌یافته و پایدار تبدیل شود که نه تنها به رشد اقتصادی کشور کمک می‌کند، بلکه امنیت و رفاه مردم محلی را نیز بهبود می‌بخشد.این نهاد همچنین باید توانایی همکاری با بخش خصوصی را داشته باشد و بتواند سرمایه‌های داخلی و خارجی را جذب کند. در این راستا، نهاد راهبری باید از مدل‌های موفق توسعه‌ای مانند پتروشیمی چابهار الگو بگیرد؛ جایی که حضور بخش خصوصی توانست زیرساخت‌های مورد نیاز برای ایجاد شش پتروشیمی توسط سرمایه‌گذاران خصوصی را فراهم کند.
۲. استفاده از مدل‌های موفق توسعه‌ای
یکی از مثال‌های موفق در حوزه توسعه مکران، پروژه پتروشیمی چابهار است که با حضور یک شرکت توسعه‌گر (Master Developer) توانست تمامی زیرساخت‌های لازم برای توسعه صنعت پتروشیمی در این منطقه را فراهم کند. این پروژه نمونه‌ای از چگونگی مشارکت بخش خصوصی در توسعه زیرساخت‌های حیاتی است. این مدل توسعه می‌تواند در صنایع دیگر مانند فولاد، معادن و صنایع آب‌بر نیز اجرا شود و زمینه‌های لازم برای توسعه اقتصادی این مناطق را فراهم کند.
۳. اهمیت آموزش و توانمندسازی نیروی کار بومی
توسعه پایدار مکران تنها زمانی محقق خواهد شد که مردم محلی نیز از این توسعه منتفع گردند. یکی از راه‌های تحقق این امر، ارائه آموزش‌های فنی و حرفه‌ای به نیروی کار بومی است. به عنوان مثال، در پروژه پتروشیمی نگین مکران، در ابتدا 100 درصد نیروی کار غیر بومی بودند؛ اما پس از آموزش‌های ارائه شده، اکنون بیش از 60 درصد کارکنان بومی هستند. این موضوع باعث افزایش اعتماد مردم محلی به پروژه‌های توسعه و کاهش بی‌اعتمادی آن ها نسبت به دولت و بخش خصوصی شده است. آموزش ها باید بگونه ای باشد که تامین کننده نیروی کار تخصصی و متناسب با نوع اشتغال منطقه باشد.
۴. رفع مشکل حاشیه‌نشینی
حاشیه‌نشینی در منطقه چابهار به یکی از معضلات بزرگ اجتماعی تبدیل شده است. طبق آمار ارائه شده جمعیت حاشیه‌نشین در این شهر اکنون به حدود 70 تا 80 هزار نفر رسیده، در حالی که گفته می شود تعداد واقعی حاشیه نشین ها بسیار کمتر از این می باشد؛ دلیل این امر استفاده از زمین های گران قیمت آن و همچنین حمایت برخی از مسئولین بومی از رانت حاصل از آن است. وضعیت فعلی ناشی از تکثر ذی‌نفعان و عدم توافق بین دستگاه‌های دولتی در زمینه توسعه شهری است. برای حل این مشکل، لازم است که یک برنامه جامع برای ساماندهی مناطق حاشیه‌ای تدوین شود. این برنامه باید شامل ساخت مسکن مناسب، ارائه خدمات عمومی نظیر آب، برق و بهداشت باشد تا بتواند وضعیت این مناطق را بهبود بخشد. همچنین باید قوانینی برای کنترل حاشیه‌نشینی و جلوگیری از رشد بی‌رویه آن تدوین شود.
مدل پیشنهادی برای توسعه مکران
توسعه منطقه مکران نیازمند یک مدل جامع و یکپارچه است که در آن تمامی نهادها و دستگاه‌های اجرایی با یکدیگر هماهنگ باشند و بر اساس یک برنامه راهبردی مشترک عمل کنند. این مدل باید شامل سه عنصر کلیدی باشد:
1. نظام حکمرانی یکپارچه و هماهنگ: بدون وجود یک نظام حکمرانی قوی و هماهنگ، توسعه مکران به نتیجه نخواهد رسید. نهادهای مختلف باید به گونه‌ای با یکدیگر همکاری کنند که از هرگونه تعارض و تداخل جلوگیری شود و تمامی پروژه‌ها در چارچوب یک برنامه راهبردی مشترک اجرا شوند.
2. تمرکز بر آموزش و توانمندسازی مردم محلی: همانطور که پیشتر اشاره شد، نیروی کار بومی باید به‌طور کامل از پروژه‌های توسعه بهره‌مند شود و آموزش‌های لازم برای اشتغال در این پروژه‌ها به آنها ارائه شود. این امر نه تنها به توسعه اقتصادی منطقه کمک می‌کند، بلکه موجب تقویت امنیت و ثبات اجتماعی نیز خواهد شد.
3. جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی: توسعه مکران بدون سرمایه‌گذاری‌های خارجی و داخلی ممکن نیست. به همین منظور، لازم است که زیرساخت‌های مورد نیاز برای جذب سرمایه‌گذاران ایجاد شود و قوانین و مقررات تسهیل‌کننده‌ای برای ورود سرمایه گذاران به این منطقه تدوین شود.
برای حرکت به سمت توسعه، ابتدا باید یک تصویر روشن و شفاف از آینده ترسیم شود و آن را به مردم نیز نشان داد. وقتی هر چیزی به وضوح و روشن ترسیم شود، دستیابی به آن امکان‌پذیر خواهد بود. برای رسیدن به چنین تصویری از آینده منطقه مکران، نیازمند پاسخ به چند پرسش کلیدی زیر هستیم:
1. ظرفیت‌ها، توانمندی‌ها و پتانسیل‌های این منطقه چیست؟
2. ظرفیت‌ها و توانمندی‌های پس کرانه این منطقه چه چیزهایی هستند؟
3. چه اتفاقاتی در اطراف این منطقه، شامل آسیا، آفریقا، شرق آسیا و اروپا در جریان است؟
پس از یافتن پاسخ این سؤالات، می‌توان یک تصویر شفاف و واقعی از آینده مکران تولید کرد. با این حال، تا زمانی که یک نهاد حکمرانی کامل و راهبر برای توسعه این منطقه وجود نداشته باشد، پیشرفتی حاصل نخواهد شد. در این میان، رقبای منطقه‌ای نیز نقش بسیار مهمی دارند و هرگونه توسعه در مکران، ممکن است منافع آنها را تهدید کند.
