به گزارش روابط عمومی مرکز مطالعات راهبردی ژرفا، خانم دکتر رضایی( پژوهشگر وزارت جهاد کشاورزی) یادداشتی با موضوع مدیریت منابع آب با تاکید بر مناطق جنوب کشور نوشته است که در ادامه می‌خوانیم
بنادر و سواحل جنوب کشور درصورت دستیابی به برنامه صحیح و اصولی مدیریت منابع آب، به طور حتم می‌تواند محورتوسعه پایدار کشاورزی قرارگیرد:پرورش آبزیان( میگو، ماهی درقفس، خیار و صدف و جلبک دریائی)، صید و صیادی،توسعه کشت های کم آب بر و شورزی (گیاهان دارویی ،سالیکورنیا، حرا، وتیورگراس وپرسیکا وکینوا… )کشت در فضای بسته و احداث گلخانه های تابع اقلیم ، احداثباغات میوه‌های گرمسیری و نیمه گرمسیری( موز ،انبه ، پاپایا، خرما، گواوا وآناناس و….) ، دامپروری به ویژه پرورش شتر و….از پتانسیل‌های نهفته این مناطق است. درحالی که برای پیشگیری و مقابله با خشکسالی در مناطق ساحلی، روش‌هایی نظیر توسعه عملیات آبخیزداری ،آبخوان‌داری و سیستم های‌جمع آوری رواناب‌ها ،استفاده از سیستم‌های شور‌زدای آب دریا در سیاستگذاری کلان کشور مطرح و به عنوان پرکاربردترین روش برای دستیابی به کمبود آب شیرین است، ولی همچنان مردم این مناطق نه تنها دربخش کشاورزی بلکه حتی درتامین آب شرب و بهداشت با مشکل جدی مواجه هستند، لذا دستیابي به برنامه مديريت منابع آب برای توسعه پایدار به ویژه دربخش کشاورزی امری ضروری و اجتناب ناپذیر است تا با استفاده مطلوب از تجارب کشورها و فناوری‌های روز دنیا به شکل پایدارتری از منابع آب و انرژی استفاده ، و به کاهش این بحران کمک نماید.
الف – مدیریت آب
در کشور ما نیز بحران آب یکی از بزرگترین مشکلاتی است که در سالهای اخیر با آن مواجه است، ازدلائل عمده این بحران می‌توان به شرایط آب و هوایی و اقلیمی ،سوءمدیریت، افزایش جمعیت و تقاضا برای مصرف آب اشاره کرد. راه‌کارهای مختلفی از جمله ایجاد سیستم‌های نمک زدایی آب دریا ، کنترل سیلاب و جمع‌آوری رواناب‌ها، سیستم‌های تصفیه فاضلاب و استفاده از آبهای نامتعارف ، توسعه زیرساخت‌های انتقال آب (انتقال آب مازاد از یک مکان به مکان دیگر)، استفاده ازآب مجازی برای عبور از این بحران به ویژه در مناطق ساحلی وجود دارد، که چنانچه این مشکلات سریعتر حل نشود ممکن است در آینده فجایع زیادی به بار بیاورد.
نمک زدایی آب دریا
یکی از روش‌های کلیدی برای تامین آب شرب و بخش کشاورزی به‌ویژه در مناطق ساحلی که با کمبود آب مواجه‌اند استفاده از سیستم‌های نمک زدایی آب دریا می‌باشد. این فناوری درکشورهای ساحلی روز به روز درحال توسعه است طی سالهای اخیر نمک زدایی آب دریا رشد زیادی را تجربه و به عنوان راهکاری برای حبران کم آبی در دنیا مطرح شده است، علاوه برتغییرات اقلیمی که منجربه خشکسالی و کمبود منابع آب شیرین شده است، رشد جمعیت نیز تقاضا برای مصرف و استفاده از سیستم‌های نمک زدا را افزایش داده است. ظرفیت جهانی نمک‌زدایی آب دریا از سال 2000 تاکنون 5 برابر شده است. برهمین اساس زیرساخت‌های نمک زدایی دردنیا از18000 کارخانه درسال 2017با ظرفیت97 میلیون مترمکعب به 21000 کارخانه و تولید 110 میلیون مترمکعب در سال 2022 رسیده است، که حدود12-6درصد رشد داشته است. درحال حاضر خاورمیانه حدود 50 درصد ظرفیت جهانی را تشکیل می‌دهد.کشورهای حوزه خلیج فارس بیشترین سرمایه گذاری را دراین حوزه داشته اند، به عنوان مثال درقطر کارخانه ام الحول با ظرفیت 282000 مترمکعب در روز و جبل علی در امارات با 2 میلیون مترمکعب در روز 42درصد از آب آشامیدنی این کشور راتامین می نماید، درعربستان ظرفیت نمک زدایی از 6/5 میلیون مترمکعب در روز درسال2022 به 5/8 میلیون مترمکعب تاسال 2025 افزایش می‌یابد که بیش از 90 درصد آب مصرفی این کشور را پوشش خواهد داد. درچین و هند نیز این صنعت روبه گسترش است . در سایر قاره‌ها نیز روند توسعه روبه افزایش است، به طوری‌که در قاره افریقا پروژه‌های بزرگی در مراکش و الجزایر ، ودر امریکا در ایالت کالیفرنیا گزارش شده است. «یکی از چالش های اصلی سیستم های نمک زدا ،مصرف بالای برق می‌باشد به طوری‌که درعربستان سعودی طی دوره 2020-2005 مصرف برق سه برابر و به حدود 17 تراوات ساعت در سال 2020 رسیده است. عربستان برای کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی، استفاده از انرژی های تجدیدپذیر ( انرژی های خورشیدی) را در دستورکار قرارداده است. کارخانه الخفجی ازجمله کارخانه‌هائی است که برای تامین برق موردنیاز از انرژی‌های تجدیدپذیر استفاده می‌نماید» ( Eyl-Mazzega & Cassignol, 2022).( درحال حاضر سهم کشور ما ازسیستم‌های نمک زدا حدود یک درصد است)
کشور ما نیز در بند الف ماده 36 برنامه ششم توسعه دولت را مکلف نموده است حداقل 30 درصد آب آشامیدنی مناطق جنوبی کشور را از طریق شیرین کردن آب دریا تا پایان اجرای قانون برنامه تامین نماید. در بند “ح” ماده ۴۰ برنامه توسعه هفتم، و مطابق تبصره ذیل این ماده «وزارت نیرو موظف شده است تاپایان اجرای برنامه تمهیدات لازم را جهت تامین، طراحی و ساخت حداقل 80 درصد آب شیرین کن‌های مورد نیاز استان‌های واقع در سواحل خلیج‌فارس، دریای عمان و دریای خزر را از طریق خرید تضمینی آب شیرین‌شده و نیز مدیریت هوشمند و تجمیع خرید آب‌شیرین‌کن‌ها از طریق انتقال فناوری به داخل توسط جهاد دانشگاهی، دانشگاه‌ها، مراکز پژوهشی و شرکت‌های دانش‌بنیان به انجام برساند» در حالی که بحث استفاده از آبهای ژرف و نمک زدایی آب دریا به عنوان راه حل‌هایی اساسی برای کمبود آب در جنوب کشور مطرح است، یکی از پرسش‌های اساسی این است که با توجه به کمبود شدید منابع و بحران آب درکشورچرا تاکنون از منابع آبی رودهایی که به دریای عمان و خلیج فارس می ریزند استفاده بهنیه و مطلوب نشده است ؟ طبق بررسی‌های بعمل‌آمده رودهای میناب، جگین، گابریک و سدیج رودهای بزرگی هستند که از طریق هرمزگان به دریای عمان می‌ریزند. رودهای مهمی که از سیستان و بلوچستان وارد دریای عمان می‌شوند، رابچ، کهیر و باهوکلات هستند. رودهای کرخه، کارون بزرگ، جراحی‌و زهره رودهای بزرگی هستند که از طریق استان خوزستان به خلیج فارس منتهی می‌شوند. رودهای مهم دیگری که به خلیج فارس می‌ریزند، شامل حله و مند در استان بوشهر و کل و مهران در استان هرمزگان است.( ویکی پدیا،1403) آماری از میزان ورودی آب رودها به دریا وجود ندارد . منابع آب شور کشور :رودهای زهره، حله ، مند ، کل ، مهران هستند که لازم است دولت و سیاستگذاران برای هدر رفت منابع آب شور و شیرین کشور که به دریا می ریزد برنامه ریزی و در الویت کاری قراردهند.
کنترل سیلاب و استفاده بهینه از رواناب‌ها
بخش عمده ای از آب ایران در سواحل جنوب کشور، بدون نگهداشت و مهار آب به دلیل عدم برنامه‌ریزی ، مدیریت صحیح و اصولی هدر می‌رود، جاری شدن سیلاب و رواناب وذخیره سازی آن برای استان‌های ساحلی کشور که با خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کنند یک فرصت محسوب می‌شود. یکی از ظرفیت‌های عظیم و مغفول طبیعی کشور بهره‌‌گیری از دانش بومی درکنترل سیلاب و استفاده از آب سبز درایجاد باغات دیم با ایجادسامانه‌های آبگیر (سامانه‌های آبگیر نخلستان‌های دیم هرمزگان و باغات انجیر اصطهبانات شیراز و سامانه‌های آبگیر‌کره انگوری بوشهرو……) به تناسب منطقه و محصول به‌خصوص‌درمناطق خشک ونیمه خشک می‌باشد، بهره برداران دشت گزیر در استان هرمزگان ازگذشته‌های دور برای کشاورزی و شرب ،سیلاب‌های فصلی را با سازه‌های آبی مقسم، خشکه رود، شل‌گیر، غلگه، یورو، برکو، غل بدون جش با مصالحی ارزان ، قابل دسترس و با مشارکت جوامع محلی مدیریت می‌کنند، که علاوه بر تغذیه آبهای زیرزمینی و حفظ خاک ، موجب کاهش تلفات تبخیر و عملکردمطلوب در باغات دیم وایجاد شغل و درآمدمالی روستائیان می‌شود. پروژه‌های آبخیزداری اعم از پخش سیلاب، بند‌های خاکی و سنگی ملاتی، حوضچه‌های تغذیه مصنوعی، سد‌های خاکی، چک دم و جنگل‌کاری و نهال‌‌کاری نقش بسیار مؤثری در کنترل سیلاب و جمع آوری رواناب ها ومقابله با بیابان‌زایی دارد. همچنین استفاده از چاه نیمه‌ها در سیستان و بلوچستان تجربه مبتنی بردانش بومی است ، که تاحد زیادی به کنترل سیلاب و استفاده بهنیه از رواناب کمک می نماید.گرچه در قانون برنامه پنجم توسعه دولت مکلف به اجرای عملیات آبخیزداری درسطح هشت میلیون هکتار ودر قانون برنامه ششم توسعه، درسطح 10 میلیون هکتار شده است، ولی اینکه سهم مناطق ساحلی چه میزان بوده و در چه سطحی اجراو با مشارکت جوامع محلی انجام شده است یا خیر؟اطلاعاتی دردسترس نمی‌باشد و نیاز به سیستم نظارتی قوی و مستمر برای اجرای پروژه‌ها می باشد.
انرژی یکی از نهاده های اصلی تولید دربخش کشاورزی است و بهره‌وری انرژی می‌تواند تاثیر مستقیمی برتولید بخش کشاورزی داشته باشد. منابع انرژی ازنظر میزان مصرف و کاربرد آن دربخش‌های مختلف کشاورزی متفاوت است . درکشورهای توسعه یافته سیاست‌های انرژی دربخش کشاورزی به ویژه درمناطق ساحلی استفاده از انرژی‌های تجدید پذیر است انرژی‌های تجدیدپذیر دریایی به تولید انرژی‌های تجدیدپذیر در دریا اشاره دارد، که شامل طیف گسترده‌ای از جمله بادهای دریایی، امواج، جزر و مد، انرژی خورشیدی، تبدیل انرژی حرارتی اقیانوس[1] (OTEC) می‌باشد. .میزان سرمایه‌گذاری در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر در امریکای شمالی(22درصد)، آفریقاو خاورمیانه(7درصد)، آسیای میانه(14درصد)، آمریکای لاتین و کارائیب(14درصد) ، اروپا(43 درصد) می باشدبا توجه به توسعه نسبی انرژی های تجدید پذیر، اکثر سرمایه گذاران انرژی های تجدیدپذیر اروپایی هستند(UNEP FI,2021)
درمناطق ساحلی کشور ما، علیرغم پتانسیل‌های بی نظیر استفاده از این منابع‌طبیعی و خدادای و نیاز مبرم بخش‌های مختلف شرت و بهداشت ، کشاورزی به ویژه شهرک های شیلاتی ،و …..تاکنون عزم و اراده جدی برای سرمایه گذاری و استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر دریایی و خورشیدی و بادی انجام نشده است. علاوه براین کشور دارای پتانسیل عظیم انرژی‌های تجدید پذیر زمین گرمایی نیز می‌باشد، براساس نتایج مطالعات انجام شده توسط شرکت مهندسین مشاور ایتالیایی ENELدر سال 1361مشخص شدکه مناطق سبلان، دماوند، خوی، ماکو و سهند با مساحتی بالغ بر 31 هزار کیلومتر مربع جهت بهره برداری از انرژی زمین گرمایی مناسب می‌باشند.
لذا پیشنهاد می گردد موارد ذیل با اولویت ویژه در دستورکاربرنامه‌ریزان و سیاستگذاران کشور قرارگیرد.
- مجموع ظرفیت انرژی‌های تجدیدپذیر برای تولید برق در کشور حدود ۱۲۴ گیگاوات برآورد شده‌است. انرژی خورشیدی با ۷۱ گیگاوات و بادی با ۴۹ گیگاوات بیش از ۹۷ درصد از کل پتانسیل موجود کشور در این حوزه را به خود اختصاص می‌دهند گرچه در حوزه انرژی‌های تجدید پذیر زمین گرمایی و دریایی و….نیز پتانسیل‌های زیادی درکشور وجود دارد که به آنها پرداخته نشده است ولی با توجه به پتانسیل عظیم وبی نظیر کشورو نیاز مبرم بخش‌های مختلف ( مصارف خانگی ، کشاورزی ، صنعت وحتی صادرات ……) استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر بادی، خورشیدی ، زمین گرمایی و دریایی بایستی در اولویت قرارگیرند.( در حال حاضر توان تولید برق تجدیدپذیر، حدود هزار مگاوات است)
- بخش عظیمی از رودهای آب شور و شیرین کشور در سواحل جنوب کشور به دریای عمان و خلیج فارس می‌ریزد، لازم است: وزارت نیرو و جهاد کشاورزی سیاستگذاری و برنامه ریزی لازم جهت استفاده بهینه و جلوگیری از ورود رودهای شور زهره ، کل ، مهران، حله و مند به دریا برای اجرای طرح‌های شورزی ، مقابله با بیابان زایی و ریزگردها و یا استفاده برای نمک‌زدایی در داخل کشور اقدام نمایند، همچنین از ورود رودهای آب شیرین سدیج، میناب، گابریک، رابج، کهیر، باهوکلات، کرخه، کارون بزرگ، جراحی به دریا جلوگیری و برای مصارف شرب، بهداشت ، کشاورزی و صنعت و….اقدام نمایند.
- سالانه روان آبهای زیادی به رغم کمبود آب از دسترس خارج و سیل خسارت‌های مالی و جانی زیادی به بار می آورد. در حوضه‌های آبخیز مهار و مدیریت رواناب و سیلاب‌ها ، اجرای طرح آبخیزداری درسطح وسیع در کشوربه ویژه سواحل جنوب کشور ضرورت دارد که به دلیل محدودیت اعتبارات بخش دولتی، نیاز به مشارکت فعال ذینفعان و بهره برداران برای اجرای پروژه های آبخیزداری می‌باشد.
- بیش ازدوتا سه دهه است، که بخش عمده‌ای از سیستم‌های شور زدا در حوزه خلیج فارس، در قطر، امارات، کویت و بحرین که منافع آبی مشترک با کشور دارند، مستقر می‌باشند، درصورت عدم استفاده کشور از سیستم‌های نمک زدا، تبعات زیست محیطی این کشورها، بخشی از محیط آبی کشور را نیزدربرمی‌گیرد، ضمن آن که کشور بشدت بابحران آب مواجه و درحال حاضر حتی کشورهای دارای منابع آبی کافی( آب شیرین) نیز از آب دریا برای مصارف مختلف استفاده می نمایندو لازم است کشور نیز با سرعت و جدیت دراین حوزه ورود نماید.
- برنامه اجرایی توسعه‌ای برای طرح‌های آب و انرژی تهیه و ضمن تعیین دستگاه نظارت ،گزارشات پیشرفت فیزیکی مربوطه بصورت مستمر مورد رصد و ارزیابی قرارگیرد.
