به گزارش روابط عمومی مرکز مطالعات راهبردی ژرفا، جهان اطراف ما با سرعت بسیار زیادی در حال تغییر ماهیت است؛ به‌گونه ای که صبح از خواب بر می‌خیزیم، متوجه می‌شویم که جهان به شکل دیروز نیست. این ماهیت جدید منجر به تغییرات بنیادی در روابط تولید (سرمایه‌داری اطلاعاتی)، روابط اجتماعی (تحول در فرهنگ و هویت)، اقتصادی (رشد دورکاری، متاورس، هوش مصنوعی)، سیاسی (کاهش مشروعیت و محبوبیت دولتمردان)، جریان‌های فلسفی و نظری (جامعه شبکه‌ای) و همچنین عوامل زمان (دسترسی برخط)، مکان (دوفضایی‌شدن) می‌شود و فضایی جدید با ماهیت جدید را خلق خواهد کرد. هدف از این نوشتار بیان مختصری از مهمترین تحولات پیش روی جامعه جهانی و ایران است. بدین منظور در ابتدا به تحولات پیش روی جهان و ایران پرداخته می‌شود و سپس در گزارش‌های بعدی به بیان مهمترین عوامل مؤثر بر تحولات، خاصه شهر تهران و همچنین فرایند عملکرد آن‌ها پرداخته خواهد شد.
- تحولات پیش روی جهان
تغییر ساختارهای سیاسی:
- با وجود افزایش خطرات تجزیه‌طلبی در بسیاری از کشورها، شاهد افزایش اتحادهای راهبردی اقتصادی و سیاسی خواهیم بود.
- با شکل‌گیری قدرت‌های اقتصادی نوظهور شاهد کاهش تأثیرگذاری نهادهای بین‌المللی مانند سازمان ملل و بانک تجارت جهانی خواهیم بود. بدین خاطر دیگر امریکا تنها ابرقدرت جهان نخواهد بود و و سنگینی قدرت به سوی کشورهای شرق آسیا خواهد چرخید.
تغییر نهاد خانواده:
- ازدواج رسمی کاهش پیدا خواهد کرد و رایج‌ترین وضعیت تأهل «مجرد» خواهد بود.
- هم‌خانگی لزوماً مبتنی بر هم‌خانوادگی نخواهد بود (ازدواج سفید، گروه‌های دوستی، گروه‌های ال جی بی تی و…) و تعریف از خانواده مبنی بر دو جنس مخالف و دارای فرزندی که متعلق به خودشان باشد کمرنگ خواهد شد.
افزایش زنانگی در سیاست و مدیریت:
- افزایش سطح سواد، اعتماد به نفس، تبلیغات رسانه و افزایش میزان اشتغال منجر به مشارکت و نفوذ سیاسی و اقتصادی زنان خواهد شد. پیامد این مورد کاهش مردانگی در عرصه مدیریت و سیاست، افزایش برابری جنسیتی و بعضاً عدالت جنسیتی خواهد شد.
مدیریت گروه سالمندان:
- شاهد افزایش هزینه‌های درمان سالمندان، ورشکستگی صندوق‌های بازنشستگی، کاهش فرزندآوری و لزوم مدیریت درست نیروی کار تا حدود 90 سالگی خواهیم بود.
نفوذ فناوری در پنهانی‌ترین بخش زندگی انسان:
- ربات‌ها همبازی کودکان خواهند شد، لوازم خانگی با استفاده از فرمان‌های صوتی و از راه دور پاسخ خواهند داد.
- تولید اندام‌های مصنوعی و هوشمند برای مصارف مختلف، به‌خصوص برای معلولان (با استفاده از اندیشیدن می‌توانند این اندام‌ها را حرکت دهند).
- رونق و استقبال فراوان از کشاورزی سلولی
- فرمانروایان جدید کسانی هستند که بر جهان مجازی تسلط دارند.
- کاهش اعتقاد به مدارک و مدارج دانشگاهی
- اهمیت حریم خصوصی و رواج هک‌کردن
- گسترش هویت‌های چندگانه (جنسیت (زن، مرد، دوجنسیتی، بی‌جنس، جنسیت مبهم و…) در محیط‌های مختلف متفاوت خواهد بود).
- همزیستی و هماهنگی انسان با فناوری ( فناوری‌های پوشیدنی یا قابل کاشت درون بدن انسان).
- بخش زیادی از امور بهداشتی، درمانی، اقتصادی، ورزشی، اجتماعی و … توسط هوش مصنوعی پایش و انجام خواهد شد.
- گرفتن رونوشت از تمام اجزا و خصلت‌های افراد و انتقال آن به رباتیک جهت ساختن رونوشت از افراد
گزارش دوم
مهمترین عوامل (نیروهای محرک) تأثیرگذار در تحولات کلان‌شهر تهران
در گزارش پیشین، مختصری در رابطه با مهمترین تحولات پیش روی جهان امروز بیان شد. کشور ایران نیز با ارتباطات گسترده در سطح جهان از تشعشعات این تحولات بی‌بهره نخواهد بود؛ بنابراین در گزارش حاضر سعی شده با تأکید بر شهر تهران به عنوان مرکز نوآوری و الگوی تحولات اجتماعی ایران، به شناخت مهمترین عوامل مؤثر بر تحولات محتوایی و فیزیکی شهرهای ایران پرداخته شود. این فرایند در ابتدا با مطالعه ادبیات تحقیق جهان و تعیین مهمترین شاخص‌های مؤثر بر زندگی اجتماعی قرن 21 شروع شده و در مراحل بعد با تطبیق این شاخص‌ها با شرایط و زمینه‌های موجود در شهر تهران (از طریق پرسش از شهروندان و کارشناسان شهرداری‌های 22گانه و همچنین بررسی طرح‌های فرادست مرتبط با شهر تهران) با روش دلفی سه‌مرحله‌ای در اختیار نخبگان قرارگرفته و سپس شاخص‌های انتخابی از طریق نرم‌افزار میک‌مک مورد بررسی قرارگرفته است. در نهایت شش عامل (نیروی محرک) تأثیرگذار بر تحولات شهر تهران استخراج شد. در گزارش حاضر صرفاً فرایند عملکرد محرک اول تشریح خواهد شد.
محرک اول: رشد زیرساختهای فناوری اطلاعات و ارتباطات
محرک دوم: تغییر در نحوه گذران اوقات فراغت شهروندان
محرک سوم: کمرنگشدن ارزش‌ها و هنجارها
محرک چهارم: تغییر در نحوه کارکردن افراد
محرک پنجم: رشد مدیریت مبتنی بر اطلاعات و داده
محرک ششم: کاهش تخصصی‌شدن مکان و زمان (جایگزینی منطقه‌بندی کاربری‌ها با اختلاط کاربری‌ها)
نتایج حاصل از این بخش در قالب روش تحلیل مسئله دپسیر (DPSIR) در قالب چهار دسته بیان و تشریح خواهد شد:
- دسته اول بیان محرک‌های اصلی است که وظیفه پیشران‌بودن در زمینه متحول‌شدن شهر تهران را دارند و نیروی خود را از طریق فشار بر سطح این شهر اعمال خواهد کرد (D).
- دسته دوم نیز فشارهای حاصل از نیروهای محرک هستند. در واقع اولین تأثیر محرک‌هایند که همواره واکنش سیستم هدف و انسان را به دنبال دارد (P).
- دسته سوم تغییرات ناشی از اعمال فشاری است که بر وضعیت موجود تحمیل می‌شود (S).
- دسته چهارم نیز تأثیرِ تغییرات محتوایی و کالبدی مرحله قبل را که در بستر سامانه مورد نظر پیاده می‌شود بیان میکند (I).
- پاسخ‌دهی و ارائه راه حل برای مسئله یا مسائل ایجادشده توسط نیروهای محرک (R).
هدف از این بخش، ارائه تصویری نسبتاً روشن از دگرگونی‌های محتوایی و کالبدی از کلان‌شهر تهران در عصر اطلاعات و ارتباطات است؛ حالتی که در آن توسعه شهر تهران با کمک فضای سایبری و همپوشانی آن با فضای واقعی، به صورت دوگانه و با منطق شبکه‌ای معنا پیدا میکند.
فرایند عملکرد رشد زیرساختهای فناوری اطلاعات و ارتباطات در تغییرات فضای شهر تهران
فرایند عملکرد رشد زیرساختهای فناوری اطلاعات و ارتباطات در تغییرات فضای شهر تهران
فرایند عملکرد رشد زیرساختهای فناوری اطلاعات و ارتباطات در تغییرات فضای شهر تهران
تأثیر زیرساختهای فناوری اطلاعات و ارتباطات در دگرگونی فضایی شهر تهران
صورت فعلی شهر تهران از نیروهای مختلفی همچون فناوری، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، طبیعی و امنیتی تأثیر پذیرفته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد در طول تاریخ، بیشترین تحولات ناشی از پیشرفت‌های فناورانه بوده است. در هزاره سوم نیز انقلاب گسترده‌ای در زمینه فناوری اطلاعاتی و ارتباطی به وقوع پیوسته، شهر تهران مانند سایر شهرهای جهان در حال تجربه تغییرات بنیادی ناشی از این انقلاب است. با رشد و گسترش زیرساختهای فناوری اطلاعات و ارتباطات، بخش بزرگی از تعاملات حضوری با تعاملات و کنش‌های غیرحضوری جایگزین می‌شود و این امکان فراهم می‌شود که اجتماعات محلی نه صرفاً در کنار یکدیگر، بلکه در فواصل دوردست شکل بگیرند و افراد در هر نقطه‌ای از شهر توانایی بسیج‌شدن و تعامل با همدیگر را دارا خواهند بود؛ بنابراین بخشی از زندگی روزمره و اوقات فراغت شهروندان در فضای اینترنت گذرانده می‌شود. در این فضا مراکز مناسب برای گذران اوقات فراغت همچون مراکز تجاری و تفریحی بزرگ‌مقیاس شناسایی و از آن به عنوان محل گذران اوقات فراغت حضوری استفاده می‌شود. امروزه عضویت در رسانه‌های مجازی و شبکه‌ای، شرایط را برای همسویی افراد در جهت برآورده‌سازی خواسته‌هایشان فراهم آورده است. مثلاً عضویت در گروه‌های حامی محیط زیست و حقوق حیوانات از جمله مواردی هستند که امروزه در شهر تهران در حال شکل‌گیری است.
تحت تأثیر عصر اطلاعات و ارتباطات، جهانی‌شدن، تبلیغات فرهنگ غربی و گاه شرایط غیرعقلانی داخلی، شاهد کمرنگشدن ارزش‌ها و هنجارهای سنتی، مذهبی و اخلاقی که ریشه در فرهنگ و جغرافیای تاریخی جامعه دارد، هستیم. از آثار این مورد می توان به رشد تقابل بین خانواده‌ها و فرزندان، افزایش آمار طلاق، افزایش چندوالدی، ازدواج سفید، تمایل به هم‌جنس‌گرایی، ترجیح جوانان به مجرد زیستی، خانوارگرایی و سایر آزادی‌های بدون قید و بند اشاره کرد. برخی از این آثار کاملاً واضح و برخی دیگر به دلیل عرف حاکم بر جامعه به شکل پنهانی در حال تغییر ساختار خانواده، روابط اجتماعی و ارزش‌های شهر تهران است. آن‌چه موجب نگرانی است نبودِ آمادگی برای پذیرش، مقاومت یا تعدیل درست این موارد است. بنابراین در سایه نبودِ نظارت نهادهای اجتماعی و دولتی بر فضای مجازی، هنجارها و ارزش‌های حاکم بر جامعه تغییر کرده و در حال ایجاد عرفی جدید است. نتیجه این آزادی بیشتر در روابط انسانی به‌ویژه روابط بین مردان و زنان است. بدین ترتیب یکی از نیازهای جدید و مناسب با این تحولات استفاده از کاربری‌های حوزه عمومی و فرهنگی است. در نتیجۀ این خواسته، استفاده از سالن‌های سینما، کافه‌ها، سالن همایش و کنسرت، مکان‌های تاریخی و… رونق خواهد گرفت که منجر به رشد و گسترش اینگونه کاربری‌ها در سطح شهر تهران خواهد شد. همان‌طور که پیش‌تر نیز گفته شد، در نتیجۀ تغییرات اجتماعی همچون تقابل بین خانواده و فرزندان، مجردزیستی، ازدواج سفید، آزادی‌های فردی و… تمایل به استفاده از واحدهای مسکونی کوچک‌مقیاس نیز افزایش می‌یابد. بدین خاطر احتمالاً شاهد رشد ساخت‌وسازهای کوچک‌مقیاس به‌خصوص در مرکز شهر خواهیم بود.
با توجه به بنیاد مذهبی و فرهنگی جامعه ایرانی، همواره در دوران گذار، بین نهادهای مذهبی و طرفدار فرهنگ ایرانی با افراد نوگرا و هنجارشکن تقابل ایجاد می‌شود. این تقابل در جامعه امروزی شهر تهران همراه با افزایش خانواده‌های بی‌فرزند، رشد کهنسالی، افزایش صندوق‌های بازنشستگی، استفاده بیشتر از حیوانات خانگی خواهد بود. با افزایش استفاده از حیوانات خانگی، مکان‌های نگهداری، مراکز دامپزشکی و بهداشت حیوانات نیز افزایش خواهد یافت. همچنین در کشمکش بین تقابل‌ها و تضادهای موجود شاهد بنیادگرایی دینی و ملی نزد برخی افراد خواهیم بود که سعی در استفاده بیشتر از نمادها در مکان‌های عمومی خواهند داشت.
با توجه به افزایش سطح ارتباطات و آگاهی زنان در شهر تهران، مطالبات آن‌ها در همه زمینه‌ها در حال رشد است. برخی از این مطالبات در چهارچوب فمینیسم مطرح می‌شود و پدرسالاری، که ریشه در جامعه ایرانی دارد، در حال کمرنگشدن است. نتیجه این امر تغییرات اقتصادی و کالبدی همچون افزایش مشارکت و کارکردن زنان و شکل‌گیری فضای جنسیتی زنانه در شهر تهران خواهد بود. بنابراین تنوع در فضای شهری افزایش یافته و با توجه به تمایلات زنانه میل به زیبایی بر پیکرۀ شهر افزایش خواهد یافت.
از نظر اقتصادی رشد زیرساختهای اطلاعاتی و ارتباطی شرایط را برای انتخاب و سفارش انواع کالاهای خاص و متنوع مهیا خواهد کرد و خرید غیرحضوری را نیز افزایش می‌دهد. معامله‌های برخط منجر به کاهش نمایش کالاها در پشت ویترین و حجم فروشگاه‌ها می‌شود. با توجه به رشد خریدهای غیرحضوری، انتظار می‌رود سطح استفاده از خودروهای شخصی کمتر شود و حمل‌ونقل عمومی در اولویت قرار می‌گیرد.
گسترش تعاملات و کنش‌های مجازی باعث افزایش پیگیری در احقاق حقوق شهروندی و شفافیت عملکرد مسئولان خواهد شد و شهروندان نقش دوربین‌های نظارتی را ایفا میکنند. علاوه بر این، به دنبال تغییر عرف جامعه یک نوع تقابل بین دولت و حاکمیت با شهروندان نوگرا ایجاد خواهد شد که نتیجه آن کاهش تکلیف‌محوری در شهروندان، کاهش مشروعیت دولت محلی و مشارکت شهروندان، رشد اعتراضات اجتماعی و سیاسی و همچنین التهاب در فضای شهری خواهد شد. علاوه بر این، با توجه به الگوشدن سلبریتی‌ها و همگامی آنان با شهروندان، شاهد نفوذ و تأثیرگذاری‌شان در تصمیم‌گیری‌ها، طرح و برنامه‌ها خواهیم بود. بنابراین یکی از معضلات آینده مدیریت شهری تهران جایگزینی نظرات غیرکارشناسی سلبریتی‌ها با نظرات متخصصان خواهد بود.
وجود زیرساختهای عصر اطلاعات و ارتباطات در نقش ریل این دوره عمل میکند. بخش عظیمی از زندگی شهروندان تهرانی وابسته به اطلاعات و داده خواهد بود. بنابراین مالکیت بر داده و اطلاعات به عنوان ابزاری برای مدیریت، اعمال قدرت و حتی منبع درآمد مطرح می‌شود و می‌توان از آن به عنوان اهرم فشاری بر جامعه نام برد. تأکید بر این امر منجر به شکل‌گیری طبقه‌ای جدید از افراد نخبه و به‌تبع شکل‌گیری محلات جدید در شهر تهران و مناسب با افراد دارای مهارت خواهد شد. در صورت نبودِ توزیع مناسب زیرساختهای دیجیتالی، جامعه شهری تهران دچار نوعی شکاف به نام شکاف دیجیتالی خواهد شد و امکان ایجاد جهانی جدید به نام جهان چهارم وجود خواهد داشت (افرادی که فاقد مهارت یا توانایی کافی در استفاده از اینترنت و فضای مجازی هستند).
تبلیغات برندها و نمادهای مختلف در فضای مجازی باعث انتقال آن‌ها در فضای کالبدی جداره‌های خیابان و ساختمان‌ها می‌شود. از طرف دیگر داده‌محورشدن زندگی شهری منجر به کاهش کاغذبازی‌های اداری و افزایش سرعت انجام امور می‌شود. این امر می‌تواند سطح هزینه‌های اداری را کاهش و افزایش رضایت‌مندی و نبودِ نیاز به بایگانی کردن پرونده‌ها در قفسه‌ها و نهایتاً کاهش حجم و دانه‌بندی ادارات را به دنبال داشته باشد.
در عصر جدید شرایط برای حضور شرکت‌های چندملیتی مهیا می‌شود. شرط رسیدن به این مهم، تأکید بر استفاده از داده و اطلاعات به‌هنگام و شفاف‌سازی مالی است که نتیجه آن یکنواختی بیشتر کالبد تهران با شهرهای جهانی است. از نظر امنیتی نیز جرم و جنایت‌هایی همچون کلاهبرداری، هک‌شدن حساب‌ها، دسترسی به اسناد و سوءاستفاده‌های اخلاقی در سطح شهر تهران دوگانه خواهد شد و بخشی از آن‌ها به فضای مجازی منتقل می‌شود.
اطلاعاتی‌شدن اقتصاد می‌تواند شروعی بر پایان تسلط کالبدی بانک‌ها باشد و عوض آن دکل‌های ارتباطی جایگزین می‌شوند؛ زیرا خدمات بانکی به شکل دیجیتالی و غیرحضوری قابل انجام است. از دیگر نتایج اقتصادی این مهم رشد دورکاری، ورود افراد کم‌توان به بدنه اقتصاد، رشد مشاغل خانگی، افزایش فرصت کارکردن برای زنان، رشد بازارهای مالی‌دیجیتالی مانند بورس و ارز، شکل‌گیری بازار مرکب ایجاد اشتغال در بخش جمع‌آوری اطلاعات و نهایتاً تغییر شیوه خرید است. عوامل فوق تأثیرات مختلفی همچون قرارگرفتن افراد خانواده در کنار یکدیگر، بهبود اوضاع اقتصادی زنان سرپرست، بازنشسته‌ها و افراد دارای معلولیت، اختلاط محل کار و سکونت، رونق واحدهای همسایگی، از بین رفتن روابط پدرسالاری و فرصت برای ابراز علایق، توانایی‌ها و خواسته‌های جامعه زنان فراهم خواهد شد.
علاوه بر موارد فوق می‌توان به سرمایه‌گذاری افراد در بخش‌های مالی وابسته به فناوری‌های دیجیتالی اشاره کرد که با تسلط قوانین دنیای سرمایه‌داری بر این بخش، شاهد حضور پول‌های کلان و تغییرات ناگهانی در سطح شهر خواهیم بود (معمولاً 90 درصد سرمایه‌گذاران خرد شکست خواهند خورد). شکل‌گیری بازارهای مرکب منجر به کاهش شلوغی بازارهای سنتی، تغییر ساخت اشتغال و تعطیلی مغازه‌های کوچک‌مقیاس در سطح محلات و کاهش درآمد خرده‌فروشان می‌شود.
جهت هوشمندشدن زندگی، حضور بیشتر وسایل الکترونیکی برای ورود، ذخیره و بازیافت اطلاعات ضروری است. بنابراین شاهد رشد مراکز و پاساژهای فروش لوازم الکترونیکی خواهیم بود. در کنار این عامل، کالاهای غیرفیزیکی همچون فیلم، موسیقی و اطلاعات رونق پیدا میکند و کاربری‌های مربوط همچون سینماهای چندبعدی، سالن‌های همایش و مکان‌های عمومی مورد استقبال قرار می‌گیرند. از دیگر ویژگی‌های عصر جدید سرعت‌گیری تغییر و تحولات است؛ به‌گونه‌ای که بخش زیادی از زندگی پیش‌بینی‌ناپذیر می‌شود و تغییرات شغلی، ورشکستگی، دلهره و… افزایش خواهد یافت. در مجموع اثرات حاصل از اطلاعاتی‌شدن اقتصاد به صورت تغییر در نحوه استفاده از کاربری‌ها و تغییر در نقشه فضایی شهر تهران همراه خواهد بود.
از دیگر فشارهای ناشی از محرک زیرساختهای اطلاعاتی و ارتباطی در شهر تهران، تولید مکان‌های جدید در این شهر است. پیش‌تر نیز گفته شد که در عصر انقلاب فراصنعتی، طبقه‌ای از نخبگان و کارگران بدون سندیکا به وجود خواهد آمد که نیازمند محلات جدید برای سکونت هستند. با تغییر در ساخت اشتغال، نیازهای جدیدی ازجمله نیاز به گذران اوقات فراغت متناسب با سبک زندگی مدرن مطرح می‌شود. علاوه بر فضای مجازی، پارک‌های تجاری و تفریحی بزرگ‌مقیاس به دلیل تنوع موجود در آن و همچنین ازدحام جمعیت مورد استقبال قرار می‌گیرد. در اینگونه مکان‌ها، انواع سبک‌های زندگی، علایق و مدها به نمایش گذاشته می‌شود. با توجه به قوانین حاکمیتی در شهر تهران، بسیاری از سبک‌های نوین زندگی (شامل انواع روابط انسانی) به شکل نرم و پنهانی در حال رشدند که تنها قسمت کوچکی از آن قابل مشاهده است.
بنابراین محلات و فضاهای مخصوص این افراد به شکل غیررسمی در حال شکل‌گیری هستند. در زمینه تربیت و آموزش کودکان و نونهالان نیز تغییرات گسترده‌ای در حال وقوع است که امروزه در حال تبدیل‌شدن به عرف جدیدی در تهران است. مثلاً درخواست ثبت نام و آموزش در زمینه‌های موسیقی، رقص، ورزش، نقاشی و… رو به افزایش است، این امر رشد کاربری‌های مرتبط را در پی دارد. در کنار عواملِ یادشده، با توجه به روند آسیب‌پذیری شهر تهران به‌خصوص از نظر اقتصادی و پیری جمعیت شاهد حضور بیشتر و بحران در سازمان‌ها و کاربری‌هایی همچون صندوق‌های بازنشستگی و سازمان‌های خیریه و مردم‌نهاد خواهیم بود.
گزارش سوم
- مهمترین عوامل (نیروهای محرک) تأثیرگذار در تحولات شهر تهران
در گزارش‌های پیشین مختصری در رابطه با مهمترین تحولات پیش روی جهان امروز و همچنین نحوه اثرگذاری محرک اول رشد زیرساختهای فناوری اطلاعات و ارتباطات بر تحولات شهر تهران بیان شد. در گزارش حاضر نیز صرفاً فرایند عملکرد محرک دوم و سوم تشریح خواهد شد [1].
محرک اول: رشد زیرساختهای فناوری ارتباطی
محرک دوم: تغییر در نحوه گذران اوقات فراغت شهروندان
محرک سوم: کمرنگشدن ارزش‌ها و هنجارها
محرک چهارم: تغییر در نحوه کارکردن افراد
محرک پنجم: رشد مدیریت مبتنی بر اطلاعات و داده
محرک ششم: کاهش تخصصی‌شدن مکان و زمان ( جایگزینی منطقه‌بندی کاربری‌ها با اختلاط کاربری‌ها)[2]
نتایج حاصل از این بخش در قالب روش تحلیل مسئله دپسیر (DPSIR) در قالب چهار دسته بیان و تشریح خواهد شد:
- دسته اول بیان محرک‌های اصلی است که وظیفه پیشران‌بودن در زمینه متحول شدن شهر تهران را دارند (D).
- دسته دوم نیز فشارهای حاصل از نیروهای محرک هستند (P).
- دسته سوم تغییرات ناشی از اِعمال فشاری است که بر وضعیت موجود تحمیل می‌شود (S).
- دسته چهارم نیز تاثیرِ تغییرات محتوایی و کالبدی مرحله قبل را که در بستر سامانه مورد نظر پیاده می‌شود بیان میکند (I).
- پاسخ‌دهی و ارائه راه حل برای مسئله یا مسائل ایجادشده توسط نیروهای محرک (R)[3].
هدف از این بخش، ارائه تصویری نسبتاً روشن از دگرگونی‌های محتوایی و کالبدی از شهر تهران در عصر اطلاعات و ارتباطات است؛ حالتی که در آن توسعه شهر تهران با کمک فضای سایبری و همپوشانی آن با فضای واقعی، به شکلی دوگانه و با منطق شبکه‌ای معنا پیدا میکند.
فرایند عملکرد تغییر در نحوه گذران اوقات فراغت در فضای شهری شهر تهران
تأثیر تغییر نحوه گذران اوقات فراغت در دگرگونی فضایی شهر تهران
با ورود عناصر جدید به زندگی و هوشمندشدن آن، قاعدتاً شیوه گذران اوقات فراغت نیز تغییر خواهد کرد. امروزه با توجه به دوفضایی‌شدن زندگی، دو نوع فشار بر وضعیت موجود شهر تهران اعمال می‌شود. اول مهیاسازی زمینه‌های حضور فیزیکی در سطح شهر جهت گذران اوقات فراغت، دوم ایجاد زیرساختهای مناسب برای استفاده از فضای دیجیتالی. هر کدام از این موارد موجب رونق کاربری‌هایی همچون مراکز بزرگ‌مقیاس و شلوغ، پارک‌های خرید، مگامال‌ها، سالن‌های همایش و سایر مراکز فرهنگی‌هنری می‌شود. در اینگونه مراکز، علایق و تمایلات به نمایش گذاشته می‌شود و زمینه را برای تغییرات عمیق بعدی مهیا میکند. استفاده از اینترنت و فضای مجازی جهت کاربست در امور زندگی و گذران اوقات فراغت، تأثیرات اجتماعی فراوانی بر جامعه شهری تهران وارد میکند که امروزه این تأثیرات را می‌توان حس کرد، هرچند هنوز در برخی موارد فراگیر نشده است.
بسیاری از شهروندان به دلایل گوناگون حضور طولانی‌مدت در فضای مجازی را بر فضای فیزیکی ترجیح می‌دهند. این ترجیح عوارضی همچون اعتیاد به اینترنت، ایجاد مشکلات روحی و جسمی، تغییر در تمایلات درونی آنان، افزایش اطلاعات و آگاهی سطحی را به دنبال دارد. آشنایی با سبک‌ها، عقاید و دیدگاه‌های مختلف و متفاوت منجر به کمرنگشدن ارزش‌ها و هنجارهای بومی، تنوع در سبک زندگی، رشد آزادی‌خواهی، احساس بی‌هویتی، رشد زیبایی‌شناسی و اومانیسم نزد شهروندان شده است. عوامل فوق موجب تغییرات و دگرگونی وضعیت موجود شهر تهران می‌شوند. از جمله این دگرگونی‌ها می‌توان به تغییر شکل پوشش بخشی از جامعه شهری تهران، تحولات اخلاقی (رشد احترام به عقاید متقابل، فساد، خیانت و…)، کشمکش بین خانواده‌های سنت‌گرا، نهادهای مذهبی و دولت با افراد ساختارشکن و کنارگذاشتن خرافات و رسوم ناکارآمد اشاره کرد.
امروزه این تحولات فرهنگی را می‌توان از طریق مجردگرایی، فردگرایی، ازدواج غیررسمی، خانواده‌های بدون فرزند، کاهش مسئولیت‌پذیری و تعهد نسبت به شهر و شهروندان حس کرد. همچنین تحولات کالبدی همچون ایجاد مناظر فناورانه و چهره هنری‌دیجیتالی جداره‌های خیابانی را نیز به دنبال دارد. باید متذکر شد که شرایط برای عضویت علاقه‌مندان در ثمن‌ها، جنبش‌ها و خیریه‌ها، حزب‌ها و گروه‌های متضاد با عرف جامعه از طریق فضای دیجیتالی فراهم می‌شود. این گروه‌ها با توجه به میزان نفوذشان در تصمیم‌گیری‌های سیاسی و مدیریتی تأثیرگذار خواهند بود.
فرایند عملکرد کمرنگشدن ارزش‌ها و هنجارهای سنتی و مذهبی در فضای شهری شهر تهران
تأثیر کمرنگشدن ارزش‌ها و هنجارهای سنتی، مذهبی و عرفی در دگرگونی فضایی شهر تهران
ازجمله مسائل مهم در عصر اطلاعات و ارتباطات برای شهر تهران، کمرنگشدن ارزش‌ها و هنجارهای سنتی، مذهبی و فرهنگی شهروندان تهرانی است. اهمیت این موضوع از این بابت است که به‌عنوان چالشی بین حاکمیت، خانواده‌ها و شهروندان مطرح می‌شود. بنابراین یک تقابل بین افکار مختلف جامعه شکل خواهد گرفت که نتیجه آن چندگانگی فرهنگی و شکاف بین گروه‌های مختلف جامعه است. این چندگانگی فرهنگی، تنوع در سبک زندگی را به وجود می‌آورد. تنوعی که احتمالاً محلات را با ویژگی‌های مشترک (مذهبیان، ملی‌گراها، افراد گریزان از قیدوبندهای سنتی و عرفی، نوگراها و…) تعریف میکند. این تقابل حتی می‌تواند میزان محبوبیت مدیران و سیاسی‌ها را با توجه به جهت‌گیری آن‌ها و میزان مشارکت سیاسی و غیرسیاسی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
در این رابطه از نقش و تأثیر سلبریتی‌ها نباید غفلت کرد. گذران اوقات فراغت در راستای تأمین لذت غیرشرعی و غیرقانونی در مراکز زیرزمینی منجر به شکل‌گیری بازارهای غیررسمی در زمینه‌های فروش اجناس، اجاره‌دادن روزانه واحدهای مسکونی و… می‌شود که نهایتاً تغییر ساخت اجتماعی را به شکل پنهانی رقم می‌زند. برخلاف تحولات عصر تجدد و مدرنیته که ابتدا از ظاهر و فیزیک پایتخت شروع شد نه از محتوا، تحولات امروزی شهر تهران برخلاف میل حاکمیت و بخشی از جامعه از تغییر محتوا و درون جامعه شروع شده و سپس به پوسته آن منتهی می‌شود.
بنابراین تغییرات و تحولات این دوره می‌تواند بسیار عمیق‌تر و حتی آسیب‌زاتر هم باشد.این تحولات محتوایی در برخی گروه‌های همسان، مانند فمینیسم‌ها، فعالان محیط زیست، ترنس‌ها، افراد طرفدار پرچم رنگین‌کمان و حامیان آزادی جنسی پررنگ‌تر خواهد بود. این گروه‌ها معمولاً در قالب فعالیت‌های فرهنگی‌هنری به شکل نرم قدرت‌نمایی میکنند. این مورد موجبات رونق یافتن کاربری‌های فرهنگی‌هنری (سینما، کافه، تئاتر، مراکز تاریخی، جشنواره‌ها و…) می‌شوند. با توجه به قوانین و عرف حاکم بر جامعه بسیاری از این رفتارها همانند فساد اخلاقی و انحرافات جنسی در زمره جرم و جنایت قرار می‌گیرد. این گروه‌ها با گذشت زمان دارای توانایی تأثیرگذاری بر تصمیمات اداری و سیاسی‌اند.
با توجه به حذف بسیاری از محدودیت‌ها و سخت‌گیری‌ها از طرف خانواده‌ها برای نونهالان و نوجوانان، شاهد افزایش فاصله فکری بین نسل فعلی و نسل جدید، افزایش کشمکش و حتی قربانی‌ها (قتل‌های ناموسی) خواهیم بود. شکل‌گیری مقاومت در برابر آزادی‌خواهی‌های نامتعارف می‌تواند منجر به شکل‌گیری بنیادگرایی مذهبی و ملی در برخی موارد شود. این مقاومت‌ها می‌تواند افراد نوگرا را از خانواده گریزان کند و به‌تبع خانوارگرایی این افراد منجر به رونق واحدهای مسکونی کوچک‌مقیاس به‌ویژه در مرکز شهر خواهد شد. علاوه بر این، بسیاری از شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی سعی میکنند در راستای جلب توجه و افزایش درآمد از طریق تبلیغات روی تابلوهای شهری، فیلم، عکس و… نمادهایی را که نمایانگر هویت وتمایلات نوگراهاست به نمایش درآورند.
[1] فرایند عملکرد سایر نیروهای محرک، در گزارش بعدی بیان خواهد شد.
[2] جهت آگاهی بیشتر به رساله دکتری سعید حیدری‌نیا با عنوان «تبیین تحقق‌پذیری فضای شهری دوگانه در عصر جامعه اطلاعاتی» رجوع شود.
[3] در این رساله پاسخ‌دهی (S) به مسئله مد نظر نیست؛ بلکه تحلیل فرایند و چگونگی عملکرد آن مورد تأکید است.
گزارش چهارم
- مهمترین عوامل (نیروهای محرک) تاثیرگذار در تحولات شهر تهران
در گزارش‌های پیشین، مختصری در رابطه با مهمترین تحولات پیش روی جهان امروز و همچنین نحوه اثرگذاری محرک اول، دوم و سوم بر تحولات شهر تهران بیان شد. در گزارش حاضر نیز صرفاً فرایند عملکرد محرک‌های چهارم و پنجم تشریح خواهد شد.
محرک اول: رشد زیرساختهای فناوری ارتباطی
محرک دوم: تغییر در نحوه گذران اوقات فراغت شهروندان
محرک سوم: کمرنگشدن ارزش‌ها و هنجارها
محرک چهارم: تغییر در نحوه کارکردن افراد
محرک پنجم: رشد مدیریت مبتنی بر اطلاعات و داده
محرک ششم: کاهش تخصصی‌شدن مکان و زمان (جایگزینی منطقه‌بندی کاربری‌ها با اختلاط کاربری‌ها)
فرایند عملکرد تغییر در نحوه کارکردن افراد در شهر تهران
تغییر در نحوه کارکردن افراد (فردگرایی، کار از راه دور، کاهش کارگرها، کاهش همزمانسازی، کاهش ساعات کار، کاهش کارکردن مردان و…) چهارمین محرک معرفی شده است. این محرک دو نوع فشار شامل 1) بازتعریف نحوه استفاده از کاربرها و 2) تغییر در روابط کار و زندگی را بر سطح فضای شهر تهران اعمال میکند. نتیجۀ این فشار تغییر و تحول وضعیت موجود است که اثراتی را نیز در پی خواهد داشت. این اثرات نهایتاً فضای کالبدی و محتوایی شهر تهران را دچار تغییر خواهد کرد و به سوی دوگانه‌شدن خواهد برد. طبق شکل زیر دو فشار(P) حاضر بر روی وضعیت موجود(S) 11 مورد تغییر و تحول ایجاد میکنند که نتیجه آن 18 مورد تأثیر (I) مختلف بر روی کالبد و محتوای فضای شهر تهران است.
تأثیرات تغییر نحوه کار کردن افراد در دگرگونی فضایی شهر تهران
رشد ارتباطات دیجیتالی امکان تغییر در شیوه کارکردن افراد و نوع فعالیت‌ها را فراهم کرده است. حاصل این امکان بازتعریف نحوه استفاده از کاربری‌ها و تغییر در روابط کار و زندگی است. با استفاده از اینترنت و فضای مجازی، اوضاع برای فعالیت افراد آسیب‌پذیر و ناتوان فراهم شده. آنان می‌توانند در هر ساعت از شبانه‌روز مشغول فعالیت باشند. این امر موجب کاهش همزمانسازی شاغلان و افزایش کار موقت شده است. بنابراین نیازی نیست همه افراد رأس ساعت معینی شروع به کار کنند یا به کارکردن خاتمه دهند. در نگاه اول کاهش همزمانسازی اشتغال، به کاهش بار ترافیکی منتهی می‌شود. شاید در ساعات معینی این مورد درست باشد، اما بار ترافیک و رفت‌وآمدها در سراسر شبانه‌روز افزایش پیدا میکند و حمل‌ونقل عمومی گزینه‌ای 24ساعته خواهد شد. اشتغال خانگی رشد دسترسی به انواع بازارها را مهیا میکند و از دیگر نتایج آن امکان تربیت کودکان توسط پدر، رونق واحد همسایگی، کاهش تقاضای سفر درون‌شهری برای خرید، جایگزین شدن منطقه‌بندی با اختلاط کاربری و تغییر نقشه کاربری‌هاست.
با رشد خدمات‌محورشدن اشتغال در شهر تهران، شاهد کاهش تعداد کارگرهای کارخانه‌ها خواهیم بود و افراد بیشتری به صورت چندشغله و پاره‌وقت فعالیت خواهند کرد. تغییر در روابط کار و زندگی در عصر حاضر منجر به شبانه‌روزشدن کار و زندگی از طریق وب‌سایت‌ها و مراکز خریدوفروش برخط می‌شود. بنابراین منطقی به نظر می‌رسد که بسیاری از مراکز گذران اوقات فراغت به صورت شبانه‌روزی دایر باشند و فضاهای باز عمومی مکان‌های مناسبی برای پیاده‌روی خواهند بود. از دیگر نتایج تغییر در نحوه کار کردن افراد می‌توان به کاهش بارتکفل، سفارشی‌شدن کالاها و پیش‌بینی‌ناپذیرشدن زندگی در شهر تهران یاد کرد.
فرایند عملکرد محرک رشد مدیریت مبتنی بر اطلاعات و ارتباطات
مدیریت مبتنی بر اطلاعات و ارتباطات پنجمین محرک معرفی شده است. این محرک سه نوع فشار شامل 1) حکمرانی هوشمند یکپارچه، 2) ارائه خدمات عمومی برخط و به‌هنگام، 3) تداوم به‌کارگیری نوآوری در سازمان‌ها و نهادهای مرتبط را بر سطح فضای شهر تهران اعمال میکند. با توجه به شکل زیر پیداست چگونه این فشارها (P) بر وضعیت موجود (S) اثر می‌گذارد و 11 مورد تغییر و تحول ایجاد میکنند که نتیجه آن 17 مورد تأثیر مختلف بر روی کالبد و محتوای فضای شهر تهران است.
تأثیر مدیریت مبتنی بر ارائه اطلاعات و داده در دگرگونی فضایی شهر تهران
با هوشمندشدن بخش اعظم زندگی شهروندان، مدیریت شهر تهران نیز مبتنی بر اطلاعات و ارتباطات هوشمند خواهد شد. بنابراین مدیریت این شهر به سوی حکمرانی هوشمند یکپارچه، ارائه خدمات عمومی برخط و به‌هنگام و تداوم به‌کارگیری نوآوری در سازمان‌ها و نهادهای مرتبط حرکت خواهد کرد. در حکمرانی هوشمند یکپارچه، اگر زیرساختهای مورد نیاز در همه مناطق به طور عادلانه توزیع نشود، شاهد افزایش اختلاف طبقاتی خواهیم بود. در یک ساختار هوشمند احتمال هک و آسیب‌پذیری گسترده و فراگیر در سامانه‌ها وجود دارد. ویژگی این روش مدیریتی شبکه‌ای و افقی‌بودن ساختار آن است؛ لذا ساختار مدیریت متمرکز و یکپارچه‌نبودن آن در شهر تهران منجر به رقابت و حتی اختلاف بیشتر بین مدیران سازمان‌های مرتبط برای اداره عمومی شهر تهران و نوسان محبوبیت آن‌ها خواهد شد. تأثیرات حکمرانی هوشمند بر وضعیت موجود شامل مهیاشدن مردم‌سالاری الکترونیکی، پراکنش قدرت میان گروداران، اهمیت مالکیت بر داده و اطلاعات و همگامی با شیوه مدیریت شهرهای جهانی خواهد بود.
در این صورت می‌توان مشارکت بیشتر زنان در امور، افزایش شفافیت و ایجاد سکویی برای همکاری بین ذی‌نفعان، ذی‌نفوذان ومتخصصان مدیریت را انتظار داشت. در عصر جدید اتصال به جامعه جهانی ضرورتی انکارناپذیر است. بنابراین ارتباط با شرکت‌های چندملیتی و شهرهای جهانی و استفاده از نیروی متخصص و نخبه برای مدیریت هوشمند شهر تهران اهمیت بسیار دارد. ارائه خدمات برخط و به‌هنگام از دیگر ویژگی‌های مدیریتی این دوره است که شیوه ارتباط میان شهروندان و مدیریت شهر را از فیزیکی به مجازی تغییر خواهد کرد و دسترسی به داده و اطلاعات در اولویت قرار خواهد گرفت. از آثار این سبک مدیریتی می‌توان به شفاف‌سازی مالی، مشارکت شهروندان در تصمیم‌گیری‌ها، آگاهی از تصمیم‌گیری‌ها، پیگیری کارهای روزانه به شکل مجازی (پرداخت قبوض، آموزش، سلامت و…) و افزایش اعتماد و اطمینان بین شهروندان و مدیران محلی اشاره کرد. تداوم به‌کارگیری نوآوری و استفاده از استارتاپ‌ها، وب‌سایت‌ها، نرم‌افزارها و… در مدیریت شهری شرط لازم برای رسیدن به موارد فوق است. در صورت فراهم نشدن موارد فوق، مشروعیت مدیریت و مدیران شهری از بین خواهد رفت.
