مقدمه (طرح مسئله)
با پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷، ضرورت تشکیل و پی‌ریزی نهادی مستقل برای زدودن آثار فقر از چهره روستاها و مناطق محروم کشور به صورت یک خواست عمومی مطرح شد. این ضرورت از آنجا ناشی می‌شد که تشکیلات اداری و دوایر دولتی که در حکومت پهلوی بنا شده بود، براساس توسعه نظام شهری پایه‌ریزی گردیده بودند و اصولاً در الگوی توسعه اقتصادی حکومت شاهنشاهی، تشکیلات و سازمانی برای رفع نیازهای روستاییان، به‌ویژه تولید‌کنندگان فرآورده‌های زراعی و دامی پیش‌بینی نشده بود.
لذا بعد از انقلاب شکوهمند اسلامی، طرح تأسیس نهادی با عنوان «جهاد برای سازندگی کشور» در جلسه مشترک هیئت دولت و استانداران کل کشور مورد پیگیری قرار گرفت و حضرت امام خمینی (ره) چهار ماه پس از سقوط شاه، با درک اهمیت روستاها در تأمین استقلال سیاسی و اقتصادی، با صدور فرمانی خواستار آن شدند که ارگانی برای رسیدگی و رفع محرومیت روستاییان تشکیل شود و از مسئولین خواستند تا با اختصاص امکانات موجود کشور و بهره‌گیری از نیروهای داوطلب مردمی، سازندگی روستاها را در اولویت قرار دهند. در واقع تشکیل این نهاد به دلیل فقر فزاینده‌ای بود که در سیستم کشاورزی و نظام روستایی کشور در عصر پهلوی شکل گرفته و تداوم یافته بود.
جهاد سازندگی گرچه در سالهاي ابتدایی تأسیس، شکل اداري ثابت و منجمد نداشت؛ ولی سازماندهی و تشکیلات و نظم در آن وجود داشت و همان حالت حرکت، پیشرفت و جهش که در خود انقلاب موجود بود، در این نهاد مقدس نیز آشکار بود. به طوری که هم‌اکنون و با گذشت بیش از ۴ دهه از انقلاب اسلامی، اگر نگاهی به حرکتهای بزرگی که در این دوران انجام شده بیندازیم، بدون شک فرهنگ جهادی و فعالیتهای جهادی جهادگران در حوزه‌های عمرانی، دفاعی، آموزشی، پزشکی، محرومیتزدایی و غیره، یکی از بزرگترین دستاوردهای انقلاب است که در کنار کمک به پیشرفت و آبادانی کشور، جوششی از معنویت و خودسازی فردی و جمعی در آن دیده میشود.
پس از آنکه جهاد سازندگی در تاریخ ۲۷ خرداد ۱۳۵۸ به فرمان حضرت امام خمینی (ره) تشکیل شد؛ در ادامه و درپی تشکیل «وزارت جهاد سازندگی» در سال ۱۳۶۲ و سپس ادغام این وزارتخانه با «وزارت کشاورزی» و تشکیل «وزارت جهاد کشاورزی» در سال ۱۳۷۹، عملاً این نهاد منحل گردید. هرچند فعالیتهای گروههای جهادی زیرنظر «سازمان بسیج سازندگی» ادامه یافت و درحال حاضر به دستاوردهای خوبی نیز رسیده است، ولی این ظرفیت بالقوه در گروههای جهادی وجود دارد تا فعالیتهای آنان، سرمنشأ تحولات جدی در عمران و آبادانی کشور شود. بر این اساس، در تاریخ ۱۲ مهر سال جاری (۱۴۰۰)، آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی، رئیس محترم جمهوری اسلامی، با اشاره به رفع ریشه‌ای مشکلات روستاها و مناطق محروم و احیای اقتصاد روستا، مأموریت داد تا سازوکار و ساختارهای احیای مأموریت‌های جهاد سازندگی با محوریت مردم، بررسی و تدوین شود.
در پی این مأموریت، «مرکز مطالعات راهبردی ژرفا» به عنوان بازوی تحقیقاتی و پژوهشی «معاونت فرهنگی اجتماعی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی» و بر اساس اهداف و رسالت خود، بر آن شد تا در قالب «نشست‌های حکمرانی جهادی»، نظرات پیشکسوتان و جوانان فعال در حوزه جهاد سازندگی را از طریق سلسله نشست‌هایی با عنوان «بایسته‌های إحیای جهاد سازندگی» مورد بررسی و کنکاش قرار دهد. در این راستا، گزارش حاضر، خروجی و نتایج حاصل از نظرات کارشناسی صاحب‌فکران و پژوهشگرانی است که چندین سال دغدغه إحیای جهاد سازندگی را دارند. امید است این گزارش بتواند در راستای کمک به تصمیمات مسئولان و روشن‌تر ساختن برخی از جنبه‌های مورد اغفال واقع شده‌ی جهاد سازندگی، گام مؤثری بردارد.
چالش‌ها و ظرفیت‌های موجود در إحیای جهاد سازندگی
| ضعف گفتمان جهادی در کشور | سابقه دهه اول انقلاب نشان می‌دهد، جریان جهادی در آن دوره، گفتمان غالب کشور بود و دستاوردهای بزرگ جهادسازندگی نیز در سایه همین گفتمانسازی شکل گرفت. این در شرایطی است که درحال حاضر با توجه به ظرفیت‌های بالقوه موجود، گفتمان جهادی در کشور رو به افول رفته است. |
| لاغر بودن ادبیات علمی جهادی در کشور | با توجه به پژوهش‌های انجام شده در حوزه جهادسازندگی، اکثر پژوهشگران به زوایای ناشناخته‌ی جهاد پرداخته‌اند. اما همچنان پژوهش‌های قابل توجهی از نظر کمی و کیفی در این حوزه انجام نشده و با کمبود دانش مواجه هستیم. |
| کاهش کارایی راندمان کاری گروههای جهادی در سال‌های اخیر | در بررسی آماری از حدود ۴۲ هزار گروه جهادی، مشخص می‌گردد که حدود ۹۴ درصد از این گروه‌ها، در دهه ۹۰ ایجاد و ثبت شده‌اند که به لحاظ عملکرد در مقایسه با گروه‌ها و فعالیتهای جهادی دهه اول انقلاب، آنچه مشخص است، وجود فعالیتهای غیرمنسجم و پراکنده و با کارایی نسبتاً پایین برخی از این گروه‌هاست. |
| ضعف در ارتباط و همبستگی گروههای جهادی با یکدیگر و دستگاه‌های اجرایی | این موضوع، چالشی است که حضرت آقا نیز در تاریخ ۱۰ مردادماه ۹۸ در پیام به اعضای گروههای جهادی و بسیج سازندگی (در بندهای ۹ گانه) بدان اشاره فرمودند. این ضعف در ارتباطات و تعاملات گروههای جهادی باعث پراکندگی و عدم انسجام و استمرار در فعالیت‌ها شده و چه بسا بعضاً فعالیت‌هایی صورت گیرد که همراستا با مأموریت‌های دستگاه‌های دولتی نباشد. |
| شناخت ناکافی از مشکلات کشور | یکی از دلایل موفقیت‌های جهاد سازندگی در دهه اول انقلاب، شناخت دقیق نسبت به مسائل و معضلات کشور و به ویژه روستاها بود. چرا که جهاد سازندگی خود را درگیر بروکراسی دست و پاگیر دولتی نکرد و جهادگران به ساده‌ترین شکل ممکن در روستاها و کف جامعه حضور پیدا می‌کردند و نسبت به إحصاء مسائل کاملاً احاطه داشتند. |
| عدم بهره‌گیری مناسب از دانش و تجربه جهادگران در حوزه تخصصی خود | ضرورت بهره‌گیری از تخصص جهادگران در حوزه مربوط به خود، امری اجتناب ناپذیر است. ولی مسئله‌ای که در این رابطه وجود دارد، عدم شناسایی دقیق تخصص گروههای جهادی از یک طرف، و از طرف دیگر فقدان نقشه جامع محرومیت و معضلات در کشور است. در این شرایط، تشخیص اینکه فعالیت کدام گروه جهادی در کدام منطقه‌ی کشور مثمرثمرتر است، مشکل خواهد بود. |
| تعدد و موازی‌کاری دستگاه‌های متولی محرومیتزدایی (به ویژه در ارتباط با روستاها) | بیش از ۱۶ وزارتخانه، معاونت، سازمان یا نهاد، خود را متولی محرومیتزدایی در روستاها می‌دانند و هر یک سیاست‌ها و رویکردهای خاص خود را در مواجهه با مسائل دارند که عمدتاً نیز بدون هماهنگی با یکدیگر فعالیت می‌کنند. خاطر نشان میشود طبق قانون «الزام دولت به توسعه متوازن روستایی» مصوب سال ۱۳۸۴، دولت می‌باست طی ۳ ماه لایحه تعیین متولی سیاست‌گذاري، برنامهریزي و نظارت بر توسعه متوازن روستایی را به مجلس ارائه می‌کرد که پس از گذشت ۱۶ سال، هنوز چنین اتفاقی نیفتاده است. در نتیجه در زمینه خدمات‌رسانی و پاسخگویی به مسائل موجود در روستاها، هیچیک از سازمان‌ها و نهادها، خود را متولی اصلی معرفی نمی‌کنند. |
| ظرفیت‌های إحیای جهاد سازندگی |
| ظرفیت بهره‌گیری از منابع معنوی برا حل مسائل؛ با بکارگیری بیشترین تلاش و کمترین هزینه، مسئولیت‌پذیری بدون چشم‌داشت مادی و خطرپذیری و شجاعت. |
| اعتماد عموم مردم؛ از آنجایی که جهادگران از دل خود مردم برخاستهاند و کاملاً نسبت به مسائل کف جامعه (به خصوص روستاها) اشراف دارند و حتی خود بعضاً درگیر این مسائل هستند، عموم مردم دیدگاهی کاملاً مثبت نسبت به جهادگران دارند. |
| تأکید بر مشارکت مردم در اجرای طرح‌ها و پروژها؛ واگذاری انجام امور به وسیله مردم و کمک و یاری رساندن در حل مسائل محلی با مشارکت اهالی، از توانایی‌هایی است که گروههای جهادی بر خلاف سازمانهای دولتی در خود دارند. |
| توانایی انجام کار در اسرع وقت؛ |
| تمرکز زدایی از سازمانهای دولتی و و ممانعت از کاغذبازی های اداری و مدیریت بودجه‌های سازمانی؛ |
| دارا بودن ساختاری پویا؛ |
| حضور در فعالیتهای اضطراری و قدرت جابه‌جایی با توجه به روحیه همکاری بین بخش‌ها و مناطق در جهت نیل به اهداف کلی جهاد؛ |
| سادگی و بی‌آلایشی و پرهیز از تشریفات غیرضروری؛ |
| ایجاد فضای مناسب جهت رشد و ارتقای نیرو‌ها در ابعاد فرهنگی و تخصصی |
| حساسیت به مسائل شرعی و حفظ شعائر و ظواهر اسلامی در سازمان و محیط جهاد |
| گرایش به نبود تمرکز مدیریت و نظام اجرایی |
نقد و بررسی کلیات ایده «إحیای جهاد سازندگی»
- جهاد سازندگی تشکلی بود که به فرمان امام خمینی (ره) -به عنوان رهبر انقلاب- ایجاد شد و ماهیت وجودی آن متفاوت از دولت و سازمانهای دولتی بود. در ارتباط با اینکه إحیای جهاد سازندگی توسط رئیس محترم دولت مطرح شده، باید این نکته مهم را در نظر داشت که جهاد سازندگی هیچ‌گاه نباید به سمت دولتی شدن حرکت کند؛ زیرا تبعات منفی دولتی شدن جهاد سازندگی، بیش از پیامدهای مثبت آن است. در این ارتباط، مهمترین مسئله، «سیاسی شدن جهاد سازندگی» است. چرا که دولت‌های مختلف با دیدگاه‌های سیاسی متفاوت، همواره می‌آیند و می‌روند و بدون شک در صورتی که جهاد، دولتی شود، دیدگاه هر دولت و جناح سیاسی نسبت به آن متفاوت خواهد بود و چه بسا برخی گروه‌ها یا جناح‌های سیاسی قصد استفاده ابزاری و سیاسی از جهاد سازندگی و حرکات جهادی داشته باشند.
- در بحث إحیای مأموریت‌های جهاد سازندگی که توسط رئیس جمهور محترم کشور مطرح شد، بر لزوم بهبود وضعیت روستاها تأکید شده است. این درحالی است که حوزه فعالیت جهادسازندگی، علاوه بر روستاهاییان و عشایران، مناطق شهری و حاشیه‌شهری و حتی عرصه‌های بین‌المللی را نیز دربرمی‌گیرد. قابل ذکر است حدود یک ششم جمعیت کشور، در مناطق حاشیه شهرها سکونت دارند و از بسیاری جهات مشابه همان روستاهای محروم و دورافتاده هستند. بنابراین ارتقاء و ادامه‌ی مأموریت‌های جهاد سازندگی ذیل «معاونت توسعه روستایی» یا «وزارت جهاد کشاورزی»، به معنی انتخاب ظرفی بسیار کوچک برای مظروف است.
- دو ویژگی اصلی جهاد سازندگی، «از مردم بودن» و «برای مردم بودن» است و در صورتی که إحیای آن درگیرِ بروکراسی‌های اداری و تشکیلات سازمانی شود، مطلقاً راه به جایی نخواهد برد. چرا که هرجا حل مشکلات و مسائل مردم به نظام اداری و ساختار سازمانی گره خورده، عملاً موفقیت چشمگیری مشاهده نشده است. چنانکه شهید بهشتی نیز در رابطه با جهاد سازندگی می‌گوید: «سیستم اداری و بروکراسی حاکم بر کشور را قبول ندارم… چون برای حل مشکلات مردم ایجاد نشده…». در واقع ایشان با این نظرات و ستیز با نظام دیوان‌سالاری، نهاد جهاد سازندگی را بینان کردند. لذا إحیای مأموریت‌های جهاد سازندگی باید برخاسته از نیاز مردم باشد و با تکیه بر مردم باشد.
- همچنین هرچند قرار دادن مهلت و موعد برای انجام هر کار و فعالیتی، شایسته است، لیکن از نظر برخی کارشناسان، تعیین مهلت ۲۰ روزه برای مشخص کردن سازوکارهای إحیای جهاد سازندگی، به هیچ وجه پاسخگو و کافی نخواهد بود. چرا که امر إحیای جهاد سازندگی، بدون شک دارای پیچیدگی‌های فراوانی در عمل و اجرا خواهد بود که نیاز به مطالعات بیشتر، مصاحبه‌ها و نظرخواهی‌های متنوع و آینده‌پژوهی خواهد داشت.
پیشنهادهای سیاستی
در راستای احیای جهاد سازندگی، پیشنهادات و راهکارهای اجرایی به شرح جدول زیر بیان می‌گردد:
پیشنهادات و راهکارهای اجرایی احیای جهاد سازندگی
| پیشنهاد | راهکار اجرایی |
| احیاء و تقویت گفتمان جهادی در کشور | گفتمان جهادی باید تبدیل به گفتمان قالب انقلاب و کشور گردد. رسانه ملی و فضای مجازی (به ویژه معاونت فضای مجازی سازمان صدا و سیما) نقش اصلی را در این حوزه بازی می‌کنند. |
| افزایش راندمان و کارایی فعالیت گروههای جهادی | برگزاری دوره‌های آموزشی توانمندسازی و مهارت‌افزایی برای جهادگران و گروههای جهادی در حوزه‌های مختلف از جمله: کارآفرینی و اشتغال، آموزشی، بهداشتی-درمانی و… |
| مدیرت از پایین به بالا | احصاء و انتقال تجربیات، مسائل و چالش‌های مناطق مختلف از طریق گروههای جهادی به مجامع شهرستانی جهادگران، سپس به مجامع استانی جهادگران و در نهایت به مجمع عالی جهادگران. ارائه پیشنهادات و سیاست‌گذاری‌های راهبردی، توسط مجمع عالی صورت میگیرد. |
| تشکیل ستاد جهاد پیشرفت | احیای جهادسازندگی یک پروژه بلند مدت است، ولی می‌توان ستادی موقت در راستای گام دوم انقلاب و الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت تحت عنوان «ستاد جهاد پیشرفت» تشکیل داد و در ادامه از دل این ستاد، إحیای جهاد را به نحوه احسن به سرانجام رسانید. این ستاد جهاد پیشرفت دارای ۴ کارویژه است: ۱) کارویژه تحقیق و پژوهش (R&D): در این کارویژه، فکر و اندیشه و طراحی صورت میگیرد؛ ۲)کارویژه نظارت و هدایت: حوزه فعالیتی این کارویژه نظارت و هدایت بر دولت است؛ ۳) کارویژه حمایت: در این کارویژه، حمایت دولت از گروههای جهادی، گروههای فکری، هسته های میانی و… مدنظر است؛ ۴) گفتمان سازی و تربیت نیرو: برای گفتمان سازی نیز چهار مرحله می توان در نظر گرفت: اندیشهسازی، گفتمانسازی، کادرسازی و جریانسازی. |
| شناسایی دقیق مسئله | مسئله‌شناسی بومی-محلی مناطقاولویت‌بندی مناطق به لحاظ محرومیتشناسایی استعدادها و ظرفیت‌های انسانی و مکانی مناطقتجربه‌نگاری از گروههای جهادی و کنشگران |
| جهادی عمل کردن دولت (در برابر دولتی شدن جهاد) | «تدوین مدل جامع مدیریت جهادی» برای مدیران دولتی و «الگوهای فعالیت جهادی» برای مأموریت‌ها و وظایف مدیران. فعالیتهای جهادی، چه فعالیت گروههای جهادی، چه مدیریت جهادی و چه فعالیت سازمانهای دولتی، در صورتی که بر مبنای مدل و الگوی جهادی مشخص شکل گیرد، می‌تواند نتایج و عملکرد بهینه‌ای را در پی داشته باشد. این الگوها نیز باید دارای ویژگی‌های انعطاف‌پذیری، آینده‌نگری، مشارکتی، تمرکز درونی، مسئولیت‌پذیری و بر مبنای نیازها و ظرفیت‌ها باشد. |
| تخصص‌گرایی فعالیتهای جهادگران | تهیه بانک جامع اطلاعاتی از تخصص گروههای جهادی در کشوررتبه‌بندی و درجه‌بندی گروههای جهادی (بر اساس تعداد اعضا، تخصص، تجربه و…) برای فعالیت متناسب با مسائل موجود در هر منطقهتهیه نقشه محرومیت و معضلات کشوراولویت‌بندی رسیدگی به معضلات و مسائلاولویت‌بندی رسیدگی به مناطق و نواحی دارای مسئله |
| حمایت و هدایت گروههای جهادی در قالب سیاستگذاری و تعیین راهبرد | تشکیل شورای سیاستگذاری به منظور ارائه راهبردهای پیشنهادی برای فعالیت گروههای جهادی، تقسیم کار، رفع موانع قانونی، پیگیری، هماهنگی و…تعیین استان‌های پشتیبان برای استان‌های محرومبهره‌گیری از تجربیات پیشکسوتان برای امر هدایت جهادگران در قالب «شورای پیشکسوتان جهادی» |
