به گزارش روابط عمومی مرکز مطالعات راهبردی ژرفا، پانزدهمین نشست راهبرد با محوریت توسعه سواحل مکران با حضور مونا ولیک جزی دبیر شورای راهبردی پتروشیمی‌های مکران برگزار شد.

دیدگاه‌های مختلفی در رابطه با مفهوم توسعه وجود دارد و دیدن نقش مردم در فرایند توسعه از مهم‌ترین ارکان و دقیقا مهم‌ترین امر فراموش شده در ایران است. بهتر است که به جای کلمه توسعه از واژه آبادانی استفاده کرد. این مفهوم بخوبی معنای توسعه را برای ما روشن می کند، آباد کردن سرزمینی که بستر توسعه خواهد بود. جالب است که عنوان قبلی وزارت راه و شهرسازی، وزارت آبادانی و مسکن بوده، یعنی سکونت در کنار آبادانی اتفاق می‌افتد. با این رویکرد ما باید به دنبال آبادانی باشیم؛ اما تاکنون آنچه بعنوان توسعه در کشور ایران اتفاق افتاده  کارخانه هایی است که از آنها دود خارج می شود و هر چه این پدیده‌های دودزا بیشتر، تصور از توسعه هم بیشتر. لازم به ذکر است که آنقدر مصادیق عدم توسعه در ایران امروز (همانند آلودگی و کمبود انرژی) زیاد شده که با روایت و تحلیل آنها بهتر می‌توانیم به مفهوم واقعی توسعه برسیم. تعریف خیلی ساده اینکه توسعه در نهایت باید به رفاه شهروند و جامعه برسد و به زیست با کیفیت مادی و معنوی او منجر شود. توسعه در شرق همیشه دنباله رو توسعه به مفهوم غرب بوده، به همین خاطر برداشت درستی از آن انجام نگرفته است.

رویکرد متناسب با توسعه منطقه مکران

توسعه شامل ساحت ها و مقیاس های مختلف فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و … است. اگر خواهان توسعه پایدار و همه جانبه هستیم، باید به تمام ساحت ها و مقیاس های آن توجه شود؛ زیرا توسعه تک بعدی نیست. بعنوان نمونه پروژه ای تحت عنوان توانمندسازی در یکی از محلات قدیمی دهلی با قدمتی هشتصدوپنجاه ساله با بافت روستا-شهری در کشور هندوستان اجرا شده که بنده نیز در این پروژه حضور داشتم. برای توسعه این محله (نظام الدین) از رویکرد درونزا استفاده شد؛ در این رویکرد در ابتدا به جای فعالیت کالبدی و اقتصادی در محله، از فعالیت های اجتماعی و فرهنگی استفاده شد. این پروژه از سال 2006 اساسا حول محور آموزش دادن به کودکان و نوجوانان و ارتباط گرفتن با زنان  شروع شد. این امر از طریق آگاهی رساندن به بچه ها در رابطه با زبان انگلیسی، تاریخچه و ارزش محله ای که در آن زندگی می کنند انجام شد.

هدف آن بود که بچه ها هر آنچه که از توسعه یاد می گیرند را با خانواده خود در میان بگذارند و آن ها را نیز نسبت به این موضوع آشنا سازند. در این محله (نظام الدین) که مسلمان نشین بودند، اکثر زنان در پستوی خانه بودند و از حضور در بیرون از خانه ممانعت می کردند. بگونه ای که محله کاملا شکل مردانه بخود گرفته بود. ارتباط گرفتن با این خانواده ها سخت بود؛ اما به مرور زمان با اجرای این برنامه بچه ها با خانواده هایشان صحبت می کردند که نهایتا خانواده ها برای مشارکت و همکاری در توسعه آماده شدند. می خواهم تاکید کنم که عدم توسعه منطبق است با عدم آگاهی. همان کودکان وقتی به 17-18 سالگی رسیدند، در بخش های مختلف مشغول بکار شدند و بسیاری از آنها برای توسعه کار خود بر زبان انگلیسی هم مسلط شدند.

برخی از افراد حتی وارد عرصه تورلیدری شده بودند و گردشگران را به منطقه وارد می کردند و با زبان های مختلف تاریخ منطقه را برای آن ها تشریح می کردند. بدین گونه جوانان حس تعلق خاطر و افتخار نسبت به منطقه خود پیدا کردند و بسیار علاقمند شدند که به زندگی در محله فعلی خود ادامه دهند. این در حالی بود که قبل از اجرای این طرح، جوانان امیدی به پیشرفت منطقه نداشتند و از آنجا مهاجرت می کردند. از ابتدای طرح هدف ما استفاده از تمام توانمندی های محلی برای مشارکت در توسعه محله بود. بدین خاطر حتی در نوسازی بناها از مردم محلی استفاده شد و در ادامه متناسب با پتانسیل های منطقه، مردم را برای مشاغل مختلف اماده کردیم. هدف این بود که فرد تبدیل شود به نظام الدینی که در عین زندگی در محله، خود نیز توسعه آن را رقم بزند.

پس از پایان پروژه، زنان در مراکز عمومی زنانه، فضاهایی برای خود بوجود آوردند که از بهترین برندهای تجاری هند سفارش تولید می گرفتند و بدین صورت در توسعه محله مشارکت فعال داشتند. مکران هم می تواند از این ایده استفاده کند. این یک مثال از توسعه در یک مقیاس کوچک است. منطقه مکران شامل هفت شهرستان از میناب تا گواتر، دارای فرهنگ های مختلفی می باشد. به عنوان مثال فرهنگ چابهار خیلی با جاسک متفاوت است. توسعه چابهار به واسطه منطقه آزاد بوده و افراد زیادی صرفا به خاطر اشتغال به این شهرستان آمده اند. در نتیجه تنوع فرهنگی را در چابهار شاهد هستیم، اما در جاسک اینطور نیست. در نتیجه دیدگاه و رفتار ما  نسبت به هرکدام از این مناطق  باید متناسب با آن باشد. یک بخش از توسعه راهبردی است که برای آن در نظر گرفته می شود. سپس باید این راهبرد را به عینیت برسانیم.

 زمانی که بنده برای انجام فعالیت در چهارچوب فعالیت های پتروشیمی وارد مکران شدم، رویکرد اولیه این بود که در منطقه مکران توسعه صنعتی ایجاد شود. این توسعه از جنس صنایع بزرگ مثل فولاد، پتروشیمی و … بود؛ اما نکته مهم این است که این نوع توسعه در درجه اول عینیت پیدا کند و سپس منجر به آبادانی و پیشرفت مردم محلی شود. ما در پتروشیمی مکران یک شعار داریم، می گوییم کسی به این پتروشیمی می آید یا باید “چابهاری باشد یا چابهاری بشود“. اگر چابهاری باشد، باید آموزشی کافی ببیند و به عنوان نیروی کار ماهر در مجموعه مشغول شود، اگر هم چابهاری بشود، یعنی با خانواده به منطقه بیاید و زندگی کند. در این صورت نیازمند وجود امکانات و زیرساخت های کافی برای زیست ماندگار افراد و خانواده ها هستیم؛ یعنی بقول دکتر فاضلی ایستگاه توسعه تبدیل به زیستگاه شود.

بنابراین استفاده از رویکرد درونزا برای توسعه مکران، در وهله اول نیازمند آشنایی با فرهنگ آن منطقه است و در قدم دوم نیز باید چشم اندازی منطبق بر واقعیت برای حضور پنج میلیون نفر جمعیت طراحی شود. در مکران فرصت آزمون و خطا نداریم و نباید ایستگاه درست کنیم، بلکه باید زیستگاه بسازیم. بعنوان مثال عسلویه یک ایستگاه بود که در مجاورت آن منطقه نخل تقی حتی بعد از سالها چندان تحت تاثیر توسعه صنعتی عسلویه قرار نگرفته است.

شکل گیری توسعه مردم محور

توسعه در منطقه‌ای مثل مکران باید متناسب با ویژگی های انسانی و طبیعی آن باشد. اگر وابستگی درمانی، آموزشی و اقتصادی به بیرون منطقه داشته باشد، این منطقه پیشرفت نخواهد کرد. شناخت درست از فرهنگ و جامعه محلی کمک می کند تا بیمارستان، پارک، مدرسه و هر چیزی را درست و متناسب جانمایی کنیم. در عسلویه همچنان نخل تقی دارای آمار بیکاری بالایی است. در این منطقه توسعه صرفاً کالبدی بوده و بین این توسعه و جامعه اطراف آن ارتباطی برقرار نشده است. برای منطقه مکران دولت باید امکانات و زیرساخت ها همانند بیمارستان، اوقات فراغت و …. را از قبل آماده بهره برداری کند. همچنین باید تمام جزییات فرهنگی مکران و فرهنگ خارج از منطقه در نظر گرفته شود. اگر این دیدگاه حاکم نشود ممکن است از توسعه مکوران پشیمان شویم.

به عبارتی بر اساس شناخت صحیح از منطقه و فرهنگ آن، زیرساخت اجتماعی متناسب با آن ایجاد شود. این زیرساخت هم باید در راستای پاسخگویی به نیاز ساکنین فعلی باشد و هم در آینده بتواند پذیرای جمعیت مهاجری شود که به امید کار و زندگی به این منطقه ورود خواهد کرد. زیرساخت اجتماعی‌ای که فضای همنشینی درستی برای فرهنگ‌ها و آداب متفاوت را فرهم آورد. در چابهار نیروی چابهاری معمولا دارای شغل خدماتی است. هیچ وقت این ذهنیت برای مردم چابهار ایجاد نشده که می توانند مهندس یا متخصص باشند. بنابراین مردم منطقه هنوز از نظر ذهنی آمادگی لازم را دارا نمی باشند، پس در ابتدا باید زیرساخت های فرهنگی و اجتماعی در منطقه ایجاد شود تا زمینه‌ساز مفهوم توسعه باشد. وقتی آگاهی نباشد، ارتباط درستی بین صنعت و جامعه برقرار نمی شود، هر دو با هم بیگانه خواهند بود. اینجا دقیقا زمانی است که توسعه از نوع کالبدی و بیرونی خواهد بود. در این صورت شاهد شکلگیری صنعتی خواهیم بود که بین آن و جامعه محلی ارتباطی وجود ندارد.

جامعه مکران باید پذیرای صنعت و کنش های جدید باشد. در دهه‌های اخیر مسئولیت اجتماعی به عنوان یک مفهوم صنایع را موظف می کند که به ازای استفاده از منطقه، به جامعه محلی سود برساند. پس از تهیه سند مسئولیت اجتماعی برای منطقه آزاد چابهار که اتفاق درست و به جایی بود، هر صنعتی موظف شد که آسیب های احتمالی ناشی از آن صنعت را برای منطقه مشخص کند و مسئولیت اجتماعی خود را در قبال آن برعهده گیرد. متاسفانه گاها دیده شده که مسئولیت اجتماعی صرفا در بحث مدرسه سازی یا ایجاد یک زیرساخت حداقلی محدود شده است. بعنوان مثال مناطقی وجود دارد که برای آن مدرسه ساخته شده؛ اما معلمی برای آن در نظر گرفته نشده یا در شهر بریس در نزدیکی چابهار مدرسه و معلم وجود دارد، اما خوابگاهی برای معلم وجود ندارد. به قول معروف این چیزی جز مسئولیت از سر وا کردن نیست، در این شرایط فقط کالبد شکل می گیرد، بدون آنکه به نیروی انسانی و ماهیت زیست توجه شود. اینها همان جزییاتی است که شاید کوچک به نظر برسد؛ اما در رسیدن به توسعه پایدار و همه جانبه بسیار تعیین کننده است.

تشکیل شورای راهبردی پتروشیمی های منطقه مکران، اتفاق خوبی بود. در سال 1395 دکتر فرور یک مطالعه اجتماعی عمیق به درخواست مدیریت شرکت توسعه پتروشیمی نگین مکران انجام داد که پایه فعالیت های پتروشیمی نگین مکران قرار گرفت. شناسایی افراد اثر گذار، شناخت پتانسیل‌های فرهنگی و حتی ایجاد گروه های تسهیل گر از ویژگی های این مطالعه بود. باید در نظر داشته باشیم که توسعه در ابتدا به شکل فردی اتفاق می افتد و سپس شکل جمعی بخود می گیرد. ذهنیت مدیر بسیار مهم است. پس باید مدیر توسعه یافته باشد تا بتواند فرایند توسعه را به موازات رشد صنعت در منطقه طراحی کند. به عنوان مثال مدیر وقت منطقه آزاد که سفارش سند مسئولیت اجتماعی را ارائه داد یا در سال 95 مدیر پتروشیمی مکران دستور مطالعات اجتماعی را می دهد، نمونه هایی از یک ذهن توسعه یافته نزد مدیران است. داشتن دید اجتماعی برای هر صنعتی که بخواهد به مکران بیاید بسیار مهم است. اینها پایه کارهای بعدی خواهد شد.

شورای راهبردی پتروشیمی مکران صنایع وابسته را موظف کرده که در ازای ایجاد هر گونه زیرساخت، مسئولیت اجتماعی آن را در قالب سبد پروژه ای شامل مطالعات اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی را برعهده گیرد. به عنوان مثال یکی از دغدغه های مردم منطقه شغل بومی آنهاست. مردم ساحل نشین اند و شغلشان صید و صیادی است. یک دغدغه ای که اینها داشتند، آلودگی ناشی از صنعت پتروشیمی بود که باعث از بین رفتن ماهی ها و شغل بومیان می شود. بنابراین صنعت پتروشیمی مکران باید این امیدواری را ایجاد می کرد که هیچ تهدیدی برای اقتصاد محلی ندارد. در این راستا پتروشیمی هزینه گزافی را متحمل شد و آب شیرینکنی با سیستم میکرو تونلینگ احداث کرد تا  آلودگی را در عمق دریا بریزد و آلودگی زیست محیطی کمتری برای ساحل و سطح دریا ایجاد کند. اصل اساسی در شورای راهبردی پتروشیمی های مکران این است که ما خیریه نیستیم و قرار نیست نقش دولت را ایفا کنیم. آسیب های خیریه مفصل است و الان به آن نمی پردازیم.

راهکار و ابزار پتروشیمی های مکران برای مشارکت مردم در ایران از توانمندسازی به مثابه توسعه، یک برداشت اشتباه شکل گرفته است. تا از توانمندسازی سخن به میان می آید، در ذهن ها‌، تعدادی خانم خانه دار در حال تهیه رب و ترشی و … تصور می شود. درحالی که توانمندسازی جامعه محلی، یعنی شهروند آنقدر آگاهی و آموزش دیده باشد که در بحرانی ترین شرایط بتواند بهترین تصمیم را بگیرد یا آنقدر شناخت و آگاهی نسبت به موقعیت پیدا کند که بتواند به بهترین شکل ممکن خودش را با توسعه همسو سازد و بهترین بهره‌روی از آن را کسب کند. بعنوان مثال یک بخش از توسعه شهرک پتروشیمی بطور شفاف برای مردم تشریح نشده بود و برداشت های شخصی عده ای منجر به بدبینی مردم شده بود. این از آنجا نشأت گرفته بود که مردم نسبت به این صنعت دید غلطی داشتند و آگاهی نیافته بودند. برای اینکه این قبیل موضوعات اصلاح شود ما در حوزه اجتماعی، سرمایه گذاری کردیم. طرحی با عنوان «شنبه های صنعتی» را راه اندازی کردیم.

در این طرح شنبه ها دانش آموزان از  پیشرفت های فیزیکی در بخش پتروشیمی بازدید می کنند. امروزه این طرح آنقدر مورد استقبال قرار گرفته که مدارس منطقه برای بازدید درخواست می دهند و این باعث شده که دانش آموزان تجربیات خود را به خانواده و سایر دوستان منتقل کنند و منجر به افزایش علاقه، حس تعلق خاطر و همکاری بیشتر مردم در توسعه منطقه مکران خواهد شد. اخیرا  وزیر کشور اجرای طرح شنبه های صنعتی را برای همه صنایع تکلیف کرده است. علاوه براین، طرح هنرستان پتروشیمی پیامبر اعظم (ص) راه اندازی شده است. در این راستا ابتدا یک مرکز مهارت آموزی با همکاری فنی و حرفه ای احداث شد و با توجه به نیاز پتروشیمی‌های موجود در شهرک مهارت های مورد نیاز آموزش داده شد.

شاید در ابتدا برای جذب نیروی ماهر مشکلاتی وجود داشت ولی در ادامه و با شناخت صحیح جامعه و خواسته‌هاشون و همچنین آگاهی جامعه در مورد پتروشیمی اکنون شاهد استقبال بیشتر از طرح مهارت‌آموزی و استخدام بیشتر افراد بومی هستیم. سپس هنرستانی با رشته های مشخص تأسیس شد و به هنرآموزان مهارت های لازم آموزش داده می شود. بگونه ای که نه تنها در پتروشیمی که در دیگر صنایع منطقه نیز می توانند استخدام شوند. در پایان لازم می دانم که تأکید کنم، توسعه انسان محور به شدت باید مورد توجه قرار گیرد. ما باید هر فرد منطقه مکران را بخشی از توسعه بدانیم و با توجه به تاثیرگذاری بالای شهروندان، زمینه های لازم برای آموزش و آگاهی آنان را فراهم کنیم.